Η Αγορά της Πέλλας

Η Πέλλα

Η Πέλλα υπήρξε πρωτεύουσα του μακεδονικού βασιλείου πιθανότατα από το τέλος του 5ου αι. π.Χ. Εγκαθιδρύθηκε σε μια θέση παραθαλάσσια, που είχε διαχρονική κατοίκηση από την Πρώιμη τουλάχιστον Εποχή του Χαλκού. Αυτό αποδεικνύουν τα τμήματα νεκροταφείου της εποχής αυτής, αλλά και της Εποχής του Σιδήρου, καθώς και του 6^ου και 5^ου αι. π.Χ., που αποκαλύφθηκαν στο νότιο τμήμα του επισκέψιμου αρχαιολογικού χώρου κατά τις εργασίες συντήρησης-ανάδειξης (2002-2009). Η πόλη της κλασικής εποχής (ύστερος 5ος και α΄ μισό του 4ου αι. π.Χ.) ήταν άγνωστη παλιότερα, καθώς το μεγαλύτερο μέρος της βρίσκεται στον καλλιεργούμενο κάμπο, νότια του σημερινού αρχαιολογικού χώρου. Σήμερα γνωρίζουμε τα βόρεια όριά της με τον εντοπισμό του βόρειου τείχους και τη θέση του βόρειου νεκροταφείου της, ενώ τα σποραδικά αρχιτεκτονικά κατάλοιπα, που αποκαλύπτονται περιστασιακά κάτω από τα ελληνιστικά κτίρια, υποδεικνύουν την ύπαρξη ορθοτομημένου πολεοδομικού ιστού στους ίδιους άξονες με αυτόν των ελληνιστικών χρόνων.

Ο Ξενοφών αναφέρει την Πέλλα ως την «μεγίστη των εν Μακεδονία πόλεων», η οποία αποτέλεσε σπουδαίο πολιτικό και καλλιτεχνικό κέντρο της Ελληνιστικής εποχής. Γνώρισε ιδιαίτερη ανάπτυξη στα χρόνια του Κασσάνδρου, όταν η κατάργηση του βόρειου τείχους της κλασικής πόλης και η μετακίνηση προς τα ανατολικά του κλασικού νεκροταφείου επέτρεψαν την ευρύτατη επέκτασή της.

Η ανασκαφική έρευνα έχει φέρει στο φως ένα μεγάλο τμήμα της πόλης των υστεροκλασικών και ελληνιστικών χρόνων. Δημόσια και ιδιωτικά κτίρια, ιερά, νεκροταφεία και μεγάλα κτιριακά συγκροτήματα, όπως αυτά του ανακτόρου και της Αγοράς, παρέχουν πλήθος στοιχείων για την κατανόηση της μορφής της πόλης, των διοικητικών, κοινωνικών και θρησκευτικών θεσμών,  των παραγωγικών και εμπορικών δραστηριοτήτων, της πνευματικής και πολιτιστικής κίνησης, της δημόσιας και της καθημερινής ζωής των κατοίκων της.

Η Αγορά

Η περιοχή βόρεια των πολυτελών κατοικιών με τα περίφημα ψηφιδωτά δάπεδα, που ανασκάφτηκαν την περίοδο 1957-1963, καταλαμβάνεται από το εμπορικό και διοικητικό κέντρο της πόλης, την Αγορά. Η ανασκαφή, που διενεργείται από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και η συντήρηση του συγκροτήματος, που επιτεύχθηκε στο πλαίσιο ευρωπαϊκών προγραμμάτων, μέσω του ΥΠ.ΠΟ, αποτελεί βασικό πυρήνα του αρχαιολογικού έργου στην Πέλλα τα τελευταία χρόνια.

Ψηφιακή αναπαράσταση της Οικίας του Διονύσου

Στο ανασκαφικό πρόγραμμά της πανεπιστημιακής ανασκαφής εκπαιδεύεται εδώ και πολλά χρόνια  ένας μεγάλος αριθμός προπτυχιακών και μεταπτυχιακών φοιτητών, συμμετέχει προσωπικό πολλών επιστημονικών και τεχνικών ειδικοτήτων και τα ανασκαφικά ευρήματα έχουν αποτελέσει αντικείμενο μονογραφιών, διδακτορικών διατριβών, μεταπτυχιακών εργασιών και μεγάλου αριθμού μελετών.  

Οι δοκιμαστικές τομές από τα πρώτα στάδια της έρευνας στην Αγορά (1981), έφεραν στο φως τμήματα καταστημάτων και εργαστηρίων για την πώληση και την κατασκευή κεραμικών προϊόντων. Η συνέχιση της ανασκαφής αποκάλυψε ότι οι χώροι αυτοί αποτελούσαν  μέρος ενός μεγάλου συγκροτήματος στωικών κτιρίων, διατεταγμένων γύρω από μια κεντρική πλατεία, μήκ. 202,15 μ. στον άξονα Α-Δ και 181,76 μ. στον άξονα Ν-Β. Συνολικά δηλαδή το συγκρότημα, που είναι πλήρως ενταγμένο στο πολεοδομικό σχέδιο της ορθοτομημένης πόλης, καταλαμβάνει 10 οικοδομικά τετράγωνα και απλώνεται σε έκταση περίπου 70.000 τμ.

Το συγκρότημα αυτής της ορθογώνιας Αγοράς περιβάλλεται από κάθετους και οριζόντιους δρόμους, πλ. 6.50 μ. και 9.50 μ. αντίστοιχα, ενώ ο πλατύτερος δρόμος της πόλης, πλ.15 μ., στον άξονα Α-Δ, απολήγει στις πύλες του κτιρίου, ανατολικά και δυτικά.  Άνθρωποι και άμαξες εισέρχονταν στην Αγορά από τους κάθετους δρόμους και την πλατιά «λεωφόρο» της πόλης, των 15 μ., μέσω πυλών με κλίμακες, κεκλιμένα επίπεδα και κίονες ανάμεσα σε παραστάδες. Δύο είσοδοι βρίσκονταν στο μέσον της ανατολικής και δυτικής πλευράς και άλλες δύο στη ΒΑ και στη ΝΔ γωνία του συγκροτήματος. Μια ακόμα βαθμιδωτή είσοδος υπήρχε στο κέντρο της νότιας πλευράς. Στην ύστερη φάση, στη θέση των βαθμίδων της εισόδου αυτής διαμορφώθηκε κεκλιμένο επίπεδο, που διευκόλυνε την διέλευση  και αμαξών.

Τα κατασκευαστικά υλικά της Αγοράς ήταν απλά, κοινά σε όλα τα κτίρια της Πέλλας. Επάνω σε μια βάση από λίθους με δουλεμένες παρειές υψώνονταν τοίχοι κατασκευασμένοι με πλίνθους, μήκ. πλευράς 0,50 μ. Οι τοίχοι ήταν επιχρισμένοι με λευκά κυρίως κονιάματα. Η ξύλινη ανωδομή στηριζόταν σε δωρικούς κίονες στο νότιο τμήμα και σε πεσσούς στο βόρειο. Η βόρεια πτέρυγα σε όλη την έκτασή της ήταν διώροφη, όπως αποδεικνύουν οι κλίμακες, που διατηρούνται σε όλους τους χώρους και οδηγούσαν στον όροφο. Οι κεραμίδες οροφής, λακωνικού τύπου, συχνά έφεραν σφραγίδες. Κυριαρχούν οι επιγραφές: ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ, ΠΕΛΛΗΣ, αλλά υπάρχουν και διάφορα ονόματα και μονογραφήματα.

Η Αρχαία Πέλλα από ψηλά

Ανατολική, Δυτική πτέρυγα

Είναι αντικειμενικά αδύνατο να καθορισθεί με ακρίβεια το σύνολο των δραστηριοτήτων ενός τόσο μεγάλου συγκροτήματος. Ωστόσο, η πολυετής συστηματική έρευνα μεγάλου αριθμού χώρων σε συνδυασμό με τις δοκιμαστικές τομές σε περιοχές με απορρίμματα έξω από τον στυλοβάτη των στοών, όπως επίσης και στις περιμετρικές οδούς, όπου γινόταν η απόθεση άχρηστων αντικειμένων από τους γειτονικούς χώρους, μας έχει δώσει μια αρκετά σαφή εικόνα των καθημερινών δραστηριοτήτων στο συγκρότημα ή τουλάχιστον σε μεγάλο μέρος του κατά την τελευταία φάση. Έτσι, είναι βέβαιο ότι κεραμικά εργαστήρια βρίσκονταν στο νότιο τμήμα της ανατολικής πτέρυγας. Σ’ αυτούς τους χώρους κατασκευάζονταν και πωλούνταν πήλινα αγγεία για δύο περίπου αιώνες, όπως μαρτυρούν τα γεμίσματα πηγαδιών, που χρησιμοποιήθηκαν για την απόθεση άχρηστων αντικειμένων. Σε δύο τουλάχιστον περιπτώσεις η αλυσίδα των χάλκινων κάδων έσπασε και οι κάδοι βρέθηκαν πεσμένοι στον πυθμένα των πηγαδιών, σε βάθος 18 και σχεδόν 20 μ. αντίστοιχα.

Ιδιαίτερα μεγάλος είναι ο αριθμός των πήλινων μητρών για την κατασκευή ανάγλυφων αγγείων, που βρέθηκαν στην περιοχή αυτή. Οι μήτρες έφεραν φυτικά κοσμήματα και διάφορες διηγηματικές παραστάσεις με θέματα μυθολογικά, λογοτεχνικά, θεατρικά,  αθλητικές, καθώς και ερωτικές σκηνές με προτρεπτικές επιγραφές των πράξεων.

Μια άλλη κατηγορία κεραμικής, ιδιαίτερα διαδεδομένη στην ελληνιστική εποχή,  με σημαντική παραγωγή στα εργαστήρια της Αγοράς της Πέλλας, είναι αυτή που φέρει διακόσμηση τύπου Δυτικής Κλιτύος. Τα παραγόμενα αγγεία (κυρίως κάνθαροι, σκύφοι, σκυφίδια, αμφορείς, πινάκια, λεκανίδες, πυξίδες, λύχνοι) διακοσμούνται με φυτικά και γεωμετρικά θέματα αποδοσμένα με διαλυμένο πηλό, λευκό και σπανιότερα κόκκινο χρώμα και χάραξη. Πολλά αγγεία με διακόσμηση τύπου Δυτικής Κλιτύος, με τεχνικές ατέλειες, είχαν απορριφθεί σε πηγάδια-αποθέτες της ανατολικής πτέρυγας, όπου βρέθηκαν μαζί με ποσότητες πηλού, υπολείμματα χρωμάτων και μήτρες για την κατασκευή των λαβών και άλλων επίθετων τμημάτων των αγγείων.

Βόρεια των κεραμικών εργαστηρίων, στην ανατολική πτέρυγα,  υπήρχαν εργαστήρια κατασκευής ειδωλίων. Κοροπλαστικά όμως εργαστήρια εντοπίστηκαν και στη νότια και σε τμήμα της δυτικής πτέρυγας του συγκροτήματος.

Αρωματοπωλεία υπήρχαν στη ΒΔ πλευρά του κτιρίου, ενώ νοτιότερα βρίσκονταν καταστήματα πώλησης λύχνων και εισαγμένων αγγείων, όπως μαρτυρούν τα ευρήματα του στρώματος καταστροφής. Ασυνήθιστο για τη Μακεδονία και τον ελληνικό κόσμο γενικότερα ήταν το εύρημα ενός χώρου της δυτικής πτέρυγας. Ένας αριθμός άθικτων αμφορέων θάφτηκε κάτω από το στρώμα καταστροφής. Οι περισσότεροι ήταν κνιδιακοί, μερικοί από την Κω, άλλοι προέρχονται από εργαστήρια της Ιταλικής χερσονήσου. Ήταν όλοι γεμάτοι με σιτηρά, μεγάλες ποσότητες των οποίων έχουν διατηρηθεί. Μπορούμε, λοιπόν, να συμπεράνουμε ότι αυτό το τμήμα της Αγοράς αποτελούσε το χώρο πώλησης σιτηρών και αλεύρων, την αλφιτόπωλιν στοάν, καθώς μεγάλες ποσότητες αλεύρων φαίνεται ότι είχαν στοιβαχθεί σε αποθηκευτικά αγγεία και κοφίνια στην ίδια περιοχή.

Στη δυτική πτέρυγα εντοπίσθηκε ένα ακόμα ιδιαίτερα ενδιαφέρον εύρημα. Επάνω στο δάπεδο ενός χώρου βρέθηκε αρχικά ένα σωληνωτό στενόμακρο αντικείμενο με επάλληλα περιμετρικά στρώματα μολύβδου. Η ανεύρεση, στη συνέχεια πολλών τέτοιων αντικειμένων και σε παρακείμενους χώρους, μαζί με άλλα  μολύβδινα αντικείμενα και σε μία περίπτωση και μάζες μολύβδου, μας βοήθησε να ταυτίσουμε τα σωληνωτά αντικείμενα με τους σωληνοειδείς λιθαργύρουςτης αρχαιότητας. Είναι, δηλ., τα προϊόντα της αρχαίας ελληνικής μεθόδου της κυπέλλωσης με σιδερένιους ράβδους, κατά τη μεταλλουργική πράξη διαχωρισμού του αργύρου από τον αργυρούχο μόλυβδο.

Βόρεια πτέρυγα

Η βόρεια πτέρυγα της Αγοράς είχε ιδιαίτερα ερμηνευτικά προβλήματα. Η ανασκαφική έρευνα δεν αποκάλυψε κτίρια εμπορικού χαρακτήρα, όπως αυτά των άλλων πτερύγων. Αντίθετα, μια σειρά θεμελιώσεων, που βρίσκονταν έξω από το στυλοβάτη της στοάς, δημιουργούσαν υπόνοιες για το διαφορετικό χαρακτήρα αυτού του τμήματος του συγκροτήματος, που πρέπει να ήταν περισσότερο επίσημος. Η άποψη αυτή ενισχύθηκε από την αποκάλυψη επιγραφικών και γλυπτών, μαρμάρινων και χάλκινων μνημείων. Ορισμένα από αυτά είναι πολύτιμα τεκμήρια της ελληνιστικής μεταλλοτεχνίας, όπως το δεξιό χέρι ενός μεγαλύτερου του φυσικού μεγέθους ανδρικού αγάλματος και το μπροστινό αριστερό υψωμένο πόδι ίππου από μεγάλο ιππικό μνημείο.

Αλλά και η διάταξη των χώρων είναι διαφορετική στην περιοχή αυτή. Σε δύο χώρους αποκαλύφθηκε μια ημικυκλική κατασκευή με μικρούς μολύβδινους σωλήνες, στους οποίους διοχετευόταν υγρό από μικρή δεξαμενή στη βόρεια γωνία. Είναι πολύ πιθανό η κατασκευή να έχει θρησκευτικό χαρακτήρα, όπως μαρτυρούν και ορισμένα ευρήματα στη θέση αυτή, όπως τα τμήματα των πτυχώσεων υπερφυσικού χάλκινου αγάλματος, αλλά και μαρμάρινο άγαλμα σε φυσικό μέγεθος του Διονυσιακού κύκλου.

Δυτικότερα, στο κέντρο της στοάς, έχει αποκαλυφθεί μια ιδιαίτερα μεγάλη αίθουσα με θεμελιώσεις μνημείων και τμήματα επιγραφών. Ανάμεσά τους συμπεριλαμβάνονται τμήματα μαρμάρινου αγάλματος Ηρακλή σε φυσικό μέγεθος, θραύσματα πτυχώσεων και τμήματα αγαλμάτων υπερφυσικού μεγέθους, όπως τα δύο ενωμένα μέρη της δεξιάς παλάμης αγάλματος τέσσερις φορές μεγαλύτερου του φυσικού μεγέθους. Μια από τις επιγραφές έχει τη μορφή της tabula ansata και φέρει τα ονόματα έξι αρχόντων της πόλης, πιθανώς πολιταρχών. Η έδρα των αρχόντων αυτών ήταν πιθανότατα σ’ αυτή τη θέση. Η ερμηνεία μπορεί περαιτέρω να υποστηριχθεί από  πήλινα σφραγίσματα σε πάπυρο, που βρέθηκαν στο στρώμα καταστροφής, με την επιγραφή ΠΕΛΛΗΣ / ΠΟΛΙΤΑΡΧΩΝ και τα ανάγλυφα εμβλήματα ενός ροπάλου και ενός άστρου, σύμβολα που συχνά απεικονίζονται σε νομίσματα της Μακεδονίας, αλλά και σε  άλλα αντικείμενα και έχουν ερμηνευθεί ως βασιλικά εμβλήματα. Σε άλλα σφραγίσματα με την ίδια επιγραφή απεικονίζεται γυναικεία κεφαλή με τειχόμορφο στέμμα, η προσωποποίηση της Πέλλας (Τύχη πόλεως).

Ο ιδιαίτερος  χαρακτήρας της βόρειας στοάς ενισχύεται και από μια αψιδωτή κατασκευή, εσωτερικής διαμέτρου περίπου 14.50 μ., ενσωματωμένη στο κτίριο. Μπροστά από αυτή, αν και όχι στην αρχική θέση, βρέθηκε μεγάλο τμήμα μαρμάρινου αντικειμένου, πιθανόν ενός τροπαίου, που δεν μπορεί να μετακινήθηκε πολύ μακριά από την αρχική τοποθέτησή του. Επίσης, εδώ αποκαλύφθηκε και ένας μαρμάρινος αετός υπερφυσικού μεγέθους. Με βάση τα παραπάνω, μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι είναι δυνατό το κτίριο αυτό να χρησίμευε για τη συγκέντρωση κάποιου σώματος αρχόντων (Βουλευτήριο).

Νότια πτέρυγα

Τμήμα της νότιας πτέρυγας καταλάμβαναν καταστήματα κρεοπωλών και ψαράδων, όπως μαρτυρά η παρουσία οστών, πολλά από τα οποία είναι πριονισμένα. Σε μεγάλο μέρος της πτέρυγας αυτής αποκαλύφθηκαν και καταστήματα που πουλούσαν υγρά και στερεά προϊόντα. Πολλά από αυτά βρίσκονταν μέσα σε αμφορείς, που βρέθηκαν στο στρώμα καταστροφής και προέρχονται από τη Ρόδο, την Κω, την Κνίδο, τη Νότια Ιταλία, το  Brindisi, το Λάτιο, τη Βόρεια Αφρική.

Οι μάζες σιδήρου, μολύβδου και οι σκωρίες χαλκού, που εντοπίστηκαν  σε διάφορες περιοχές της πτέρυγας αυτής, μαρτυρούν την άσκηση και μεταλλουργικών εργασιών. Οι σκωρίες σιδήρου σχετίζονται με την παραγωγή σιδερένιων αντικειμένων. Από την άλλη πλευρά, οι αποσπασματικές μήτρες για την παραγωγή χάλκινων αντικειμένων και άλλα σχετικά προϊόντα βεβαιώνουν την παρουσία και εργαστηρίων χαλκοπλαστικής.

 Δημόσιο Αρχείο

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα κτίριο στη ΝΔ γωνία της Αγοράς, ενσωματωμένο στο συγκρότημα. Σειρές δωματίων είναι διατεταγμένες γύρω από ένα κεντρικό περιστύλιο. Ένας αριθμός σφονδύλων κιόνων βρέθηκε στην  αρχική θέση τους, ενώ οι ψηλότεροι έχουν πέσει γύρω από τον στυλοβάτη. Η κιονοστοιχία είναι δωρική και στήριζε ξύλινο επιστύλιο. Ο άνω όροφος είχε ιωνικές παραστάδες. Ένα μέρος του κτιρίου καταστράφηκε από φωτιά, καθώς δείχνουν τα υπολείμματα καμένων υλικών. Ορισμένα γλυπτά, χρυσά κοσμήματα, αργυρά και χρυσά νομίσματα, που βρέθηκαν εδώ, μαρτυρούν τη σπουδαιότητα του κτιρίου. Στο στρώμα καταστροφής ήρθε στο φως και ένα θαυμάσιο χάλκινο εξάρτημα της θύρας του κτιρίου με γοργόνειο, όμοιο με αυτό που απεικονίζεται σε μαρμάρινη θύρα μακεδονικού τάφου της Πέλλας.  

Απρόσμενη ήταν η ανακάλυψη στο κτίριο μερικών εκατοντάδων πήλινων σφραγισμάτων εγγράφων από πάπυρο, τα οποία έπεσαν στο περιστύλιο και τη νότια στοά από τον επάνω όροφο. Ένας αριθμός εργαλείων γραφής, όπως στυλογράφοι και μελανοδοχεία, βρέθηκαν στην ίδια περιοχή, ενώ στο στρώμα καταστροφής μια μάζα καθαρού πηλού πιθανότατα χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή των πήλινων σφραγίδων. Την άποψη αυτή ενισχύουν  τα κομμάτια καμένου πηλού με τη μορφή των σφραγίδων, που φέρουν καθαρά αποτυπώματα δακτύλων επάνω τους.

Είναι σαφές ότι σ’ αυτή τη θέση υπάρχει ένα οργανωμένο αρχείο της αρχαίας πόλης, εφόσον τα ευρήματα μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι τα έγγραφα δεν αποθηκεύονταν μόνο εκεί, αλλά γράφονταν και σφραγίζονταν στον ίδιο χώρο. Το τελευταίο επιβεβαιώνεται, πέρα από κάθε αμφιβολία, από την αποκάλυψη ενός σφραγιδόλιθου,  το αποτύπωμα του οποίου εντοπίζεται σε σειρά πήλινων σφραγισμάτων. Το υλικό που χρησιμοποιείτο για τα έγγραφα της Πέλλας, ο πάπυρος,  έχει αφήσει τα αποτυπώματά του στο πίσω μέρος των σφραγισμάτων. Όλα τα έγγραφα πρέπει να έφεραν μια σφραγίδα. Στα σφραγίσματα απεικονίζονται: ζώα, γυναικεία και ανδρικά κεφάλια, πορτραίτα. Μερικά σφραγίσματα φέρουν την επιγραφή ΠΕΛΛΗΣ ΠΟΛΙΤΑΡΧΩΝ και απεικονίζουν την προσωποποίηση της Πέλλας.   Άλλα αποτυπώνουν τα σύμβολα του αξιώματος των ΣΤΡΑΤΗΓΩΝ. Σε αρκετά  υπάρχει η μορφή της αγελάδας που βόσκει, μια παράσταση που απεικονίζεται στον οπισθότυπο νομισμάτων της Πέλλας. Στα νομίσματα η αγελάδα συνοδεύεται από την επιγραφή ΠΕΛ/ΛΗΣ, ενώ στις σειρές των σφραγισμάτων αυτή η λέξη αντικαθίσταται από την επιγραφή ΠΕΛΛΗΣ ΕΜΠΟΡΙΟΥ, που υποδεικνύει τη δημόσια οργάνωση του  εμπορικού κέντρου της Πέλλας.

Το παλαιότερο νεκροταφείο

Το συγκρότημα της Αγοράς είναι κτισμένο εν μέρει πάνω σε ένα εκτεταμένο νεκροταφείο, που χρονολογείται από το τέλος του 5ου ως τα μέσα περίπου του 4^ου αι. π.Χ. Είναι το νεκροταφείο της κλασικής πόλης, που εκτείνεται νοτιότερα και το βόρειο τείχος της έχει εντοπισθεί κάτω από τα ελληνιστικά κτίρια. Το νεκροταφείο εγκαταλείφθηκε στο γ΄ τέταρτο του 4^ου αι. π.Χ. Έγινε, έτσι, δυνατή η κατασκευή της Αγοράς και η εξάπλωση της πόλης πάνω του, στο τελευταίο τέταρτο του 4^ου αι. π.Χ.  Νομίσματα, τμήματα λευκών ληκύθων, ερυθρόμορφα, μελαμβαφή πήλινα αγγεία, πήλινα ειδώλια, χάλκινα αντικείμενα και χρυσά κοσμήματα ήταν τα κτερίσματα των λακκοειδών και κιβωτιόσχημων τάφων. 

Ορισμένα ενεπίγραφα μνημεία του νεκροταφείου αυτού, του τέλους του 5^ου και του πρώιμου 4^ου αι. π.Χ., είναι ενδεικτικά της γλώσσας που χρησιμοποιούσαν οι κάτοικοι της πόλης και της περιοχής. Η επιτύμβια στήλη του Ξάνθου, γιου του Δημητρίου και της Αμαδίκας, είναι ένα από αυτά, με το δωρικό μητρωνυμικό (ΑΜΑΔΙΚΑ) να λήγει σε α αντί η. Το μεγαλύτερο όμως ενδιαφέρον ανάμεσα στα ευρήματα του νεκροταφείου αυτού παρουσιάζει ένα ενεπίγραφο μολύβδινο έλασμα, ένας κατάδεσμος (defixio). Το εκτεταμένο διαλεκτικό κείμενο, που αναγράφεται σ’ αυτόν, κατατάσσεται στη  ομάδα των δωρικών διαλέκτων. 

Από το ίδιο νεκροταφείο προέρχεται και μια τεφροδόχος ερυθρόμορφη υδρία του κύκλου του ζ. του Προνόμου, με την έριδα της Αθηνάς και του Ποσειδώνα στην κύρια όψη.

Η καταστροφή της Αγοράς

Η διευκρίνιση των αιτιών της καταστροφής και εγκατάλειψης του συγκροτήματος της Αγοράς αποτελεί μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα πτυχή της ιστορικής έρευνας των τελευταίων χρόνων της Ελληνιστικής περιόδου στη Μακεδονία.

Η ανεύρεση μεγάλου αριθμού ειδωλίων και μητρών για την κατασκευή τους,  καθώς και ο μεγάλος αριθμός αγγείων, που βρέθηκαν σε σειρές επάνω στα δάπεδα πολλών χώρων, δείχνουν ότι τα καταστήματα εγκαταλείφθηκαν ξαφνικά χωρίς να δοθεί η δυνατότητα σε πολλούς ιδιοκτήτες να απομακρύνουν αντικείμενα σχετικά μεγάλης αξίας γι’ αυτούς, όπως είναι, π.χ., οι μήτρες για την κατασκευή πήλινων ανάγλυφων αγγείων, τα ακέραια μελαμβαφή και αβαφή αγγεία, καθώς και μερικοί θησαυροί νομισμάτων.

Τα παραπάνω ανασκαφικά δεδομένα μπορούν να δικαιολογηθούν μόνο αν δεχτούμε μια ξαφνική καταστροφή, ένα σεισμό δηλαδή, που δεν έδωσε τη δυνατότητα στους ιδιοκτήτες να ξαναχρησιμοποιήσουν πολύτιμα γι’ αυτούς αγαθά.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και ο προσδιορισμός του χρόνου αυτού του δραματικού γεγονότος, που κατέστρεψε την Αγορά και φυσικά μεγάλο μέρος της πόλης. Η χρονολόγηση της καταστροφής στηρίζεται σε ρωμαϊκά νομίσματα και ενσφράγιστες λαβές αμφορέων, που προέρχονται από το στρώμα καταστροφής των δωματίων, αλλά και από τους χώρους απόρριψης έξω από τα εργαστήρια. Τα νεότερα μιας σειράς ρωμαϊκών νομισμάτων μας οδηγούν στο τέλος του 1^ου αι. π.Χ. (όπως, το επάργυρο δηνάριο του Mn. AemiliusLepidus, του 114/113 π.Χ., το αργυρό δηνάριο του Leucius Aurelius Cotta, που χρονολογείται μεταξύ του 105-101 π.Χ., ενώ η έκδοση του L. Thorius Balbus τοποθετείται το 105 π.Χ.). Τα τελευταία δείγματα ροδιακών και κνιδιακών ενσφράγιστων λαβών αμφορέων ανήκουν στην ομάδα VIA, που χρονολογείται μεταξύ του 108 και του 95/90 π.Χ., ενώ η τελευταία κοπή θησαυρού 100 αργυρών αθηναϊκων τετραδράχμων είναι η έκδοση του Ξενοκλέους-Αρμοξένου με το σύμβολο του συστρεφόμενου φιδιού, που μας οδηγεί λίγο πριν από το τέλος της 1^ης δεκαετίας του 1^ου αι. π.Χ., καθώς χρονολογείται στα 95/94 π.Χ.  Με βάση όλα τα παραπάνω στοιχεία, το βίαιο φυσικό φαινόμενο, που κατέστρεψε την Αγορά και μέρος της πόλης και έθαψε θησαυρούς και εμπορεύματα στα ερείπια του κτιρίου, πρέπει να έγινε στο τέλος της πρώτης δεκαετίας του 1ου αι. π.Χ.

Η  Αγορά της Πέλλας είναι ένα κτιριακό συγκρότημα ιδιαίτερης σημασίας για το μέγεθος και τις λειτουργίες της. Εδώ οι κάτοικοι της Πέλλας συγκεντρώνονταν καθημερινά για να εργασθούν και να προμηθευθούν προϊόντα διατροφής. Εδώ οι ψαράδες, οι κρεοπώλες, οι οπωροπώλες, είχαν τα καταστήματά τους. Μεγάλος αριθμός εμπορευμάτων συσσωρεύονταν σε υπόγειους θαλάμους, στο εσωτερικό των οποίων βρέθηκαν ικανές ποσότητες εμπορευμάτων, όπως επιχρισμένα και μελαμβαφή αγγεία, πολλά με φυτικό και γεωμετρικό διάκοσμο.

Στα καταστήματα οι άνθρωποι έβρισκαν πήλινα αγγεία, ειδώλια, λυχνάρια, γλυπτά για καθημερινή χρήση και για λατρευτικές τελετές. Στην Αγορά δε συνέρρεαν όμως μόνο οι κάτοικοι της Πέλλας, αλλά και αγοραστές από την ευρύτερη περιοχή των Βαλκανίων, τη Θεσσαλία, τη Θράκη, τα ελληνικά νησιά, τη νότια Ελλάδα και τις Μικρασιατικές ακτές, όπως δείχνουν προϊόντα κατασκευασμένα στην Πέλλα, που βρέθηκαν στις παραπάνω περιοχές.

Ο δυναμικός εμπορικός ρόλος της Αγοράς διήρκεσε για δύο περίπου αιώνες. Τα ανασκαφικά ευρήματα δείχνουν ότι και ο διοικητικός ρόλος της δεν ήταν λιγότερο σπουδαίος. Αφιερώματα στους προγόνους στήνονταν μπροστά από τις στοές και θέσεις λατρείας δημιουργούνταν μέσα στην αγορά και στον περιβάλλοντα χώρο. Εκεί υπήρχαν χώροι συνάθροισης αρχόντων, εκεί φυλάγονταν τα δημόσια έγγραφα. Όλα τα παραπάνω βεβαιώνουν τις ποικίλες δραστηριότητες που συνέβαιναν στο κτιριακό συγκρότημα της Αγοράς της Πέλλας, τον πυρήνα της ζωής της πόλης.

Με τα στοιχεία που παρουσιάσθηκαν, μπορεί να πει κανείς ότι η Πέλλα, η πρωτεύουσα του Φιλίππου Β΄, του Αλεξάνδρου Γ΄ και των διαδόχων τους αποκαλύπτει σταδιακά τα μυστικά της, επιβεβαιώνοντας τα γραφόμενα του ιστορικού Ξενοφώντος στα Ελληνικά πως υπήρξε η μεγαλύτερη πόλη της Μακεδονίας στην εποχή του.

Η πόλη έγινε η πρωτεύουσα του μεγαλύτερου κράτους που γνώρισε ποτέ η οικουμένη. Η πολιτική και στρατιωτική ιδιοφυία των Μακεδόνων βασιλέων, που έζησαν εκεί, δημιούργησαν τις βάσεις του ελληνιστικού κόσμου και έφεραν τον ελληνισμό ως τα βάθη της Ασίας. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο αναπτύχθηκε μια αληθινά παγκόσμια οικονομική συνεργασία, μιας κλίμακας άγνωστης ως τότε. Τότε τέθηκαν οι βάσεις για τη διάδοση της ελληνικής γλώσσας, που έμελλε να γίνει η lingua franca των εθνών, η αγγλική του σήμερα. Οι νέες αρχές του κοσμοπολίτικου πνεύματος αντικατέστησαν την παλαιότερη αντίληψη του διαχωρισμού των λαών σε Έλληνες και βαρβάρους. Σε πολλές περιπτώσεις η μακεδονική μορφή διοίκησης, που ξεκινά από την Μακεδονία, προπορεύτηκε κατά πολύ της εποχής της και έδειξε τέτοια πρωτοτυπία πνεύματος, που καθιερώθηκε ως ένα επιβλητικό φαινόμενο της παγκόσμιας ιστορίας. Πρέπει λοιπόν κανείς βάσιμα να υποστηρίξει πως χωρίς την πολιτική αυτή, που συλλαμβάνεται στην Πέλλα, δεν νοείται η ύπαρξη και η μακρόχρονη ανάπτυξη της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, αλλά ούτε και η επιτυχία της διάδοσης του χριστιανισμού και κατ’ επέκταση του δυτικού πολιτισμού.

Εκδήλωση στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Πέλλας προς τιμήν του Ομότιμου Καθηγητού Αρχαιολογίας κ. Ιωάννη Ακαμάτη.

Το κείμενο συνέγραψε ο Ι. Μ. Ακαμάτης το 2018/2019, προκειμένου να συμμετάσχει στη «Σχολή Διδασκαλίας της Ιστορίας της Τέχνης. Ο Μ. Αλέξανδρος και η εποχή του», που οργάνωσε η Αρχαιολογική Εταιρεία την περίοδο Οκτώβριος 2018-Μάρτιος 2019. Τίτλος ομιλίας: ΠΕΛΛΑ. Μεγίστη των εν Μακεδονία πόλεων. Πνευματικό, οικονομικό και διοικητικό κέντρο (16/1/2019).

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

Μονογραφίες

– Ακαμάτης, Ι.Μ.,  Πήλινες μήτρες αγγείων από την Πέλλα. Συμβολή στη μελέτη της ελληνιστικής κεραμικής, Αθήνα 1993

– Ακαμάτης, Ι.Μ.,  Ενσφράγιστες λαβές αμφορέων από την Αγορά της Πέλλας. Ανασκαφή 1980-1987. Οι ομάδες Παρμενίσκου και Ρόδου, Αθήναι 2000

– Ακαμάτης Ν., Ερυθρόμορφη κεραμική από την Πέλλα. Το τοπικό εργαστήριο, Θεσσαλονίκη 2013

– Ακαμάτης Ν., Η ερυθρόμορφη κεραμική από την Αγορά της Πέλλας, Θεσσαλονίκη 2018.

– Βουβουλής Αλ., Αγορά της Πέλλας. Τα σταθμά. Συμβολή στη μετρολογία της αρχαίας Μακεδονίας, αδημ. διδακτορική διατριβή, ΑΠΘ, 2025

– Δρούγου Στ., Πόλεμος και ειρήνη στην αρχαία Αθήνα, Η υδρία της Πέλλας, Αθήνα 2004

– Πουλακάκης Ν., Πήλινα ειδώλια του στρώματος καταστροφής της Αγοράς της Πέλλας. Συμβολή στη μελέτη της ελληνικής πηλοπλαστικής, αδημ. διδακτορική διατριβή,  ΑΠΘ,  2022.

– Voutiras Em., Διονυσοφώντος γάμοι. Maritial Life and Magic in Fourth Century Pella, Amsterdam 1998

Μελέτες

– Ακαμάτης, Ι.Μ., «Ξάνθος Δημητρίου και Αμαδίκας υιός», Αμητός, Α΄, τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Μ. Ανδρόνικο, Θεσσαλονίκη 1987, 13-32

– Ακαμάτης, Ι.Μ., «Η Αγορά της Πέλλας. Τα πρώτα αρχαιολογικά συμπεράσματα», Μνήμη Δ. Λαζαρίδη, Πόλις και χώρα στην αρχαία Μακεδονία και Θράκη (Καβάλα 1986), Θεσσαλονίκη 1987, 175-193

– Ακαμάτης, Ι.Μ., «Νομισματικός θησαυρός από την αγορά της Πέλλας», ΑΕΜΘ 1 (1987), 125-136

– Ακαμάτης, Ι.Μ., «Η Αγορά της Πέλλας», ΑΕΜΘ 2 (1988), 75-90

– Ακαμάτης, Ι.Μ, «Η αγορά της Πέλλας κατά το 1989», ΑΕΜΘ 3 (1989), 75-90

– Ακαμάτης, Ι.Μ., «Πρόσθετα ανασκαφικά στοιχεία για τη χρονολόγηση της καταστροφής της Αγοράς της Πέλλας» Εγνατία 1 (1989) 173-193

– Ακαμάτης, Ι.Μ., «Η αγορά της Πέλλας», ΑΕΜΘ 4 (1990), 143-154, για την ανασκαφή του 1990, Εγνατία 2 (1990), 423-434

– Ακαμάτης, Ι.Μ., «Η αγορά της Πέλλας κατά το 1991-1992», ΑΕΜΘ 6 (1992), 111-125

– Ακαμάτης, Ι.Μ., «Η αγορά της Πέλλας κατά το 1993», ΑΕΜΘ 7 (1993), 183-194

– Ακαμάτης, Ι.Μ., «Εμπόριο κρασιού στην Πέλλα, πρωτεύουσα των αρχαίων Μακεδόνων», Αμπελοοινική ιστορία στο χώρο της Μακεδονίας και Θράκης, Νάουσα 1993, 31-44

– Ακαμάτης, Ι.Μ, «Αγορά Πέλλας 1994», ΑΕΜΘ 8 (1994), 47-52, για την ανασκαφή της περιόδου 1993-1994 και Εγνατία 4 (1993-1994), 231-247

– Ακαμάτης, Ι.Μ. «Αγορά Πέλλας 1995», ΑΕΜΘ 9 (1995), 95-104

– Ακαμάτης Ι.Μ., “Spolium Homericum Pellensis”, Τεκμήρια Β΄ (1996), 1-7

– Ακαμάτης, Ι.Μ., Αγορά Πέλλας, 15 χρόνια αρχαιολογικής έρευνας, Αρχαία Μακεδονία VI,I (1996), Θεσσαλονίκη 1999, 23-43

– Ακαμάτης, Ι. Μ., «Αγορά Πέλλας 1997», ΑΕΜΘ 11 (1997), 205-213

– Ακαμάτης Ι.Μ.,- Ζ. Αλ.Σαγιάχ, « Αγορά Πέλλας 1998:εργασίες στερέωσης», ΑΕΜΘ 12 (1998), 327-336

– Ακαμάτης, Ι.Μ., « Η ανασκαφή της αγοράς της Πέλλας κατά το 1998 και 1999», ΑΕΜΘ 13 (1999), 473-490, για την ανασκαφή της περιόδου 1999-2000 και Εγνατία 5 (1995-2000), 257-281

– Ακαμάτης, Ι.Μ., Ανασκαφική έρευνα στην αγορά της Πέλλας το 2000, Εγνατία 6 (2001-2002), 281-306 

– Ακαμάτης, Ι.Μ., «Οινηρός θεράπων εκ Πέλλης», Άγαλμα, Μελέτες για την αρχαία πλαστική προς τιμήν του Γ. Δεσπίνη, Θεσσαλονίκη 2001, 243-259

– Ακαμάτης, Ι.Μ., «Τα ανασκαφικά δεδομένα στην αγορά της Πέλλας το 2001», Εγνατία 7 (2003), 299-326

– Ακαμάτης, Ι.Μ., « Αγορά Πέλλας. Ανασκαφική περίοδος 2002», ΑΕΜΘ 16 (2002), 437-446

– Ακαμάτης, Ι.Μ., «Αγορά Πέλλας», Γνωριμία με τη γη του Αλεξάνδρου (Θεσσαλονίκη 2002), Θεσσαλονίκη, 2003, 39-61

– Ακαμάτης Γ., « Πέλλα 2003. Νέα δεδομένα από την αγορά της», ΑΕΜΘ 17 (2003), 485- 496

– Ακαμάτης, Ι.Μ., «Πανεπιστημιακή ανασκαφή αγοράς Πέλλας. Ανασκαφικές περίοδοι 2002-2004», Εγνατία 10 (2006), 239-270

– Ακαμάτης, Ι.Μ., «Πανεπιστημιακή ανασκαφή Αγοράς Πέλλας 2005», ΑΕΜΘ 19 (2005), 407-426

– Ακαμάτης, Ι.Μ., « Πανεπιστημιακή ανασκαφή Αγοράς Πέλλας το 2006», ΑΕΜΘ 20 (2006), 615-626

– Ακαμάτης Ι.Μ., «Το πρόγραμμα των διαδρομών στον αρχαιολογικό χώρο της Πέλλας», ΑΕΜΘ 20 (2006), 627-639

– Ακαμάτης Ι.Μ., Αρχαιολογική δραστηριότητα στην Πέλλα το 2008. Γενικά συμπεράσματα, ΑΕΜΘ 22 (2008), 141-146.

– Akamatis I.Μ., “The Pella archaeological Site Development Project and the latest archaeological Findings”,Zurum zum Gegenstand. Festschrift fur Andreas E. Furtwangler, II, Halle/Saale 2009, 521-529

– Ακαμάτης, Ι.Μ., «Προϊστορική Πέλλα. Νεκροταφείο Εποχής Χαλκού»,  Κερμάτια Φιλίας, Β΄,  Τιμητικός Τόμος για τον Ιωάννη Τουράτσογλου, Αθήνα 2009, 193-213

– Ακαμάτης Ι.Μ., «Εκ του κεραμεικού της Πέλλας. To κλειστό σύνολο του στρώματος καταστροφής και η χρονολόγησή του. Οι χώροι Α και Ι», Ζ΄ΕλλΚερ, Αθήνα, 2011, 381-392   

– Aκαματης Ι., «Πύδνα. Ένα νέο κέντρο παραγωγής ενσφράγιστων αμφορέων», στο Μ. Γιαννοπούλου, Χρ. Καλλίνη (επιμ.), Ηχάδιν, τιμητικός τόμος για την Στ. Δρούγου, Αθήνα 2016, 90-99

– Ακαμάτης Ι, Ακαμάτης Ν., «Ταφικά Σύνολα κλασικών χρόνων από το συγκρότημα της Αγοράς Πέλλας», στο Κλ. Καθάριου, Α. Αλεξανδρίδου (επιμ.), Τιμητικός τόμος για την Β. Παππά (υπό έκδοση).

– Ακαμάτης Ν., «Ερυθρόμορφη κεραμική από την Πέλλα», ΑΕ 2008, 1-78 

– Akamatis N., ««Local Red-figure Pottery from the Macedonian Kingdom: The Pella Workshop», στο The Regional Production of Red-figure Pottery: Greece, Magna Graecia & Etruria. Gösta Enbom Monographs vol. IV (επιμ.V. Sabetai, S. Schierup), Aarhus 2014, 177-191.

– Akamatis N., “Numismatic Circulation in the Macedonian Kingdom. The Case of Pella”, στο Les monnaies de fouille du monde grec (VI°-I° siècles avant J.-C.). Approches, enjeux et méthods (επιμ. C. Grandjean, F. Duyrat), Bordeaux 2016, 177-201.

– Akamatis N., «The Chronology of two bronze numismatic types in the name of Philip II of Macedonia”, Revue Numismatique 174 (2017), 151-182.

– Ακαμάτης N., «Τοπική κεραμική παραγωγή της Πέλλας. Η μετάβαση από την Κλασική στην Ελληνιστική εποχή», Πρακτικά Θ΄ Συνάντησης για την Ελληνιστική Κεραμική (5-9/12/2012, Θεσσαλονίκη), Αθήνα 2018, 95-112.

– Ακαμάτης Ν., «Ο «θησαυρός» Πέλλα /2011. Παρατηρήσεις στη νομισματοκοπία των διοικητικών-πολιτικών ενοτήτων της Μακεδονίας του 2^ου αι. π.Χ.», Τεκμήρια 16 2021-2022, 179-208.

– Ακαμάτης Ν., ««Νεκροταφείο αγοράς Πέλλας. Τα ταφικά σύνολα της νότιας πτέρυγας της αγοράς», ΑΕΜΘ 37, 2025, υπό έκδ.

– Βουβουλής Α., «Χάλκινα σταθμία από την Πέλλα», στο Ν. Ακαμάτης,Α.Βουβουλής, Α. Λαφτσίδης, Ν. Πουλακάκης (επιμ.), Τωι διδασκάλωι, Τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Ιωάννη Ακαμάτη, Θεσσαλονίκη 2019, 79-85.

– Βουβουλής Α., «Χάλκινος αστράγαλος από τη Πέλλα. Χρηματικές συναλλαγές στο «πάλαι της Μακεδονίας χρηματιστήριον», στο  Ε. Μπ. Τσιγαρίδα, Κ. Τζαναβάρη, Α. Χρυσοστόμου (επιμ.), Πότνια Πέλλης, Τιμητικός τόμος για την Μαρία Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Θεσσαλονίκη 2022,245-251.

– Drougou St. «Krieg und Frieden im Athen der späten 5 Jahrunderts v. Chr. Die rotfigurige Hydria aus Pella», AM 115 (2000), 147-216

– Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Μ., Ακαμάτης Ι., «Η Πέλλα από την εποχή του Χαλκού ως τα ελληνιστικά χρόνια», στο Μ. Τιβέριος, Π. Νίγδελης, Π. Αδάμ-Βελένη (επιμ.), Θρεπτήρια. Μελέτες για την αρχαία Μακεδονία, Θεσσαλονίκη 2012, 8-25

– Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Μ., Ακαμάτης Ι., «Τα κοροπλαστικά εργαστήρια της Πέλλας», στο Π. Αδάμ-Βελένη, Η. Ζωγράφου, Α. Κουκουβού, Ο. Πάλλη, Ε. Στεφανή (επιμ.), Ειδώλιο. Ένας μικρόκοσμος από πηλό, Θεσσαλονίκη 2017, 113-115

– Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Μ. , Ακαμάτης, Ι.,  «Παραγωγικές και εμπορικές δραστηριότητες στη Μακεδονία. Η περίπτωση της Πέλλας», Άργιλος, 25 χρόνια έρευνας, Οργάνωση πόλης και χώρας στις αποικίες του βόρειου Αιγαίου, 8^ος-3^ος αι. π.Χ., Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, 25-27 Μαϊου 2017, Άργιλος 3, Αθήνα 2021, 517-532

-Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Μ.,  Ακαμάτης, Ι., Αλ Σααγιάχ, Ζ., Δανιήλ, Ά., Ακαμάτης, Ν., Άαμοντ, Χρ.,  Βουβουλής, Α., Παπαδοπούλου, Ε.,  Μπέλλας, Ι. « Το έργο της συντήρησης και ανάδειξης του αρχαιολογικού χώρου της Πέλλας (2002-2015), ΑΕΜΘ 29 (2015),161-173

Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Μ., Ακαμάτης Ι., «Η αρχαιολογική εικόνα της Πέλλας σήμερα: Aνασκαφές, μελέτες, έργα συντήρησης και ανάδειξης», ΑΕΜΘ 30, 2016, 215-226.                                       – – -Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Μ., Ακαμάτης Ι., «Παραγωγικά κέντρα κεραμικής της ελληνιστικής εποχής στη Μακεδονία. Συμβολή στη μελέτη της κεραμικής παραγωγής της Πέλλας», στο Κεραμείς, τεχνίτες και εργαστήρια, Ι. Διεθνής Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική, Αθήνα 2020, 50-99.

– Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Μ., Ακαμάτης Ι., «Κοροπλαστική Πέλλας», Αρχαία Μακεδονία VIII, 2021, Θεσσαλονίκη, 129-157

– Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Μ.,  Ακαμάτης Ι. , «Κόσμος» με  σφραγίδες και ελεύθερο χέρι στα κεραμικά εργαστήρια της Πέλλας», Πρακτικά Ι Διεθνούς Συνάντησης Ελληνιστικής Κεραμικής (ΤΑΠΑ), Αθήνα 2023, 285-298.

– Μπέλλας Ι., «Bronze Arrowhead with Embossed Emblem from Pella», στο Ν. Ακαμάτης, Α. Βουβουλής, Α. Λαφτσίδης, Ν. Πουλακάκης (επιμ.), Τωι διδασκάλωι, Τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Ιωάννη Ακαμάτη, Θεσσαλονίκη 2019, 285-289.

Bellas Ι., «Arrowheads from ancient Pella: A weapon as a tool or a tool as a weapon?», Eυλιμένη 21, 2020, 65-100

– Πουλακάκης Ν., «Πήλινο σύμπλεγμα από την Αγορά της Πέλλας», Μακεδονικά 34 (2004), 273-308

– Πουλακάκης Ν., «Τρία θεατρικά ειδώλια από την Αγορά της Πέλλας», Ελληνικά 55 (2005), 33-57     

– Πουλακάκης Ν., «Ηράκλεια Πέλλης Πήλινο ειδώλιο Ηρακλή αναπαυόμενου από την Αγορά της Πέλλας», στο Ε. Μπ. Τσιγαρίδα, Κ. Τζαναβάρη, Α. Χρυσοστόμου (επιμ.), Πότνια Πέλλης, Τιμητικός τόμος για την Μαρία Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Θεσσαλονίκη 2022,159-167

– Reuer E.- Fabrizii-Reuer S., «The Pella burial ground: a preliminary report», Rivista di Antropologia, LXVI (1988), 261-266

– Τιβέριος Μ., «Παναθηναϊκοί αμφορείς από την Πέλλα», ΑΕ 130 (1991), 1-13.

– Τiverios M., «Der Streit um das attische Land.  Götter, Heroen und die Historische Wirklichkeit”, στο V.M. Strocka (επιμ.),  Meisterwerke. Internationale Symposion anlasslich von A. Furtwangler, Freiburg im Breigau (2003), Műnchen 2005, 299-319.

Συλλογικοί Τόμοι

– Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Μ. , Ακαμάτης, Ι.Μ. (επιμ.), Πέλλα και η περιοχή της, Αθήνα 2004, 41-51, 65-69 (Ι. Ακαμάτης)

– Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Μ., «Το έργο της επιτροπής ανάδειξης του αρχαιολογικού χώρου της Πέλλας», Το έργο των επιστημονικών επιτροπών αναστήλωσης, συντήρησης και ανάδειξης, Αθήνα 2006, 443-459

-Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Μ., «Αρχαιολογικός χώρος Πέλλας», Υπουργείο Πολιτισμού-Ταμείο Διαχείρισης Πιστώσεων για την Eκτέλεση Αρχαιολογικών Έργων, Συντήρηση, Αναστήλωση, Ανάδειξη, Αθήνα, 2008,118-123

– Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Μ., Ακαμάτης Ι., Χρυσοστόμου Α., Χρυσοστόμου Π., Το αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας, έκδ. Κοινωφελές Ίδρυμα Ι. Λάτση/Τράπεζα EFG Eurobank Ergasias A.E., Αθήνα, 2011, 40-53,67-111(Ι. Ακαμάτης)

– Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Μ., Ακαμάτης Ι. (επιμ.), Συντήρηση-Ανάδειξη αρχαιολογικού χώρου Πέλλας και περιοχής της (2002-2015), Θεσσαλονίκη 2015, 152-175, 182-187, 213-232 

Κατάλογοι Εκθέσεων

– Πέλλα, Πρωτεύουσα των αρχαίων Μακεδόνων, 30 χρόνια ανασκαφής (1957-1987), Θεσσαλονίκη, 1987, 19-21, 26-27 (Ι. Ακαμάτης)

– Αγών, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα 2004 (Ακαμάτης Ι., 106-107)

– Αρχαία Μακεδονία,  Museum of Victoria, Melbourne-Queensland Museum, Brisbane, Australian Museum, Sydney, 1989, Aθήνα 1988, 314-319, 322-335, (Ι.Μ.Ακαμάτης)

– Ελληνικός Πολιτισμός. Μακεδονία. Το βασίλειο του Μ. Αλεξάνδρου, Marche Bonsecours, Montreal, 1993, Αθήνα 1993, 204-205, 256-263 (Ι. Ακαμάτης)

– Eros Grec. Amour des Dieux et des Hommes, Galleries Nationales du Grand Palais, Athenes, Athenes 1989,147-148 ( Akamatis I.)

Έρως. Από τη Θεογονία του Ησιόδου στην Ύστερη Αρχαιότητα, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 2009,222-223, 278, 279 (Ι. Ακαμάτης)

– Au  royaume d’ Alexander le Grand. La Macedoine antique, Louvre, 2011-2012, 448, 449,455, 456, 318 (Ι.Μ.Ακαμάτης).

Οδηγοί

– Σιγανίδου Μ., Ακαμάτη Μ., Πέλλα, Αθήνα 1996, 17-19, 30-31, 43-46

– Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Μ., Ακαμάτης Ι., Το μουσείο της Πέλλας, Θεσσαλονίκη 2009 (σ. 19-22, 27)

– Λιλιμπάκη Μ., Ακαμάτης Ι., Πέλλα. Ο αρχαιολογικός χώρος και το μουσείο, Αθήνα 2015, 36-42, 45-46