20 Ιουλίου 1969: η κατάκτηση της Σελήνης

Στις 20:18:04 UTC (Coordinated Universal Time – Συντονισμένη Παγκόσμια Ώρα) της 20ής Ιουλίου 1969 (πρώτες μεταμεσονύκτιες ώρες της 21ης στη χώρα μας), ο άνθρωπος κατέκτησε τη Σελήνη. Με την ανάσα κομμένη και πλημυρισμένη από συγκίνηση και δέος, η υφήλιος σύσσωμη παρακολούθησε σε απευθείας μετάδοση την προσελήνωση και, λίγες ώρες αργότερα, τα πρώτα βήματα επάνω στον δορυφόρο της Γης. Επρόκειτο για μια από τις λίγες εκείνες στιγμές, που τα τρέχοντα προβλήματα της καθημερινής πραγματικότητας φάνταζαν τόσο “γήινα”, σχεδόν ασήμαντα, συγκρινόμενα με το μέγεθος του άθλου, ο οποίος μόλις είχε συντελεστεί. Μια συναρπαστική ιστορική συγκυρία, που ξεπερνούσε και την πιο δημιουργική φαντασία.

Κι’ όμως, δίχως τη συνδρομή της φαντασίας, θα ήταν αδύνατη η πραγμάτωσή της. «By believing in his dreams, man turns them into reality» («Με το να πιστεύει στα όνειρά του, ο άνθρωπος τα μετατρέπει σε πραγματικότητα»). Με αυτή τη φράση, ο Georges Remi (Hergé), ο Βέλγος εμπνευστής της δημοφιλούς σειράς των κόμικς Οι περιπέτειες του Tintin, αφιέρωσε ένα ειδικό σκίτσο, το οποίο προσέφερε στον αστροναύτη Neil Armstrong, μετά την επιστροφή του διαστημοπλοίου Απόλλων 11 στη Γη. Έχοντας στείλει τους δικούς του ήρωες στη Σελήνη από το 1950 ήδη, ο Hergé τους εμφανίζει να καλοσωρίζουν έναν εμβρόντητο Αμερικανό αστροναύτη, μόλις εκείνος πάτησε το πόδι του, 19 χρόνια αργότερα, στην επιφάνεια της τελευταίας.¹

Ο μύθος της κατάκτησης της Σελήνης διαθέτει καταβολές στο μακρινό παρελθόν. Από τον 17ο αιώνα κυκλοφορούσαν δημοσιεύματα, αποκυήματα της πλέον δημιουργικής φαντασίας, τα οποία περιέγραφαν τις πιο εξωπραγματικές εποποιΐες στον δρόμο προς τη Σελήνη. Χρειάστηκε, ωστόσο, να φτάσουμε στο έτος 1865, οπότε, με την κυκλοφορία του περίφημου έργου του Jules Verne Από τη Γη στη Σελήνη (De la Terre à la Lune), όνειρα και προσδοκίες απόκτησαν μια επιστημονική βαρύτητα.²

Στην τροχιά του Jules Verne κινήθηκε ολόκληρη σειρά από μυθιστορήματα με παρεμφερές περιεχόμενο, με γνωστότερο εκείνο του H. G. Wells The First Men in the Moon (1901). Η ανακάλυψη του κινηματογράφου, λίγο αργότερα, προσέδωσε νέα ώθηση, καθώς επέτρεψε στην ανθρώπινη φαντασία να εκφραστεί μέσω της κινούμενης εικόνας, εντυπωσιάζοντας το ούτως ή άλλως συνεπαρμένο από τη γνωριμία με την έβδομη τέχνη, κοινό της εποχής. Η πρωτοπόρος ταινία του Georges Méliès Le voyage dans la Lune (Το ταξίδι στη Σελήνη) το 1902³ και εκείνη του Fritz Lang Frau im Mond (Γυναίκα στη Σελήνη) το 1928,⁴ αποτελούν τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα.

Georges Méliès, Le Voyage dans la Lune [1902]

Έκτοτε, η κατάσταση έργων (κινηματογραφικών και μη), σχετικών με την κατάκτηση του Διαστήματος, είναι μακροσκελής. Θα επικεντρώσουμε σε μία, μόνο, περίπτωση. Τον Ιούνιο του 1968, δεκατρείς, μόλις, μήνες πριν από την αποστολή του διαστημοπλοίου Απολλων 11 στη Σελήνη, προβλήθηκε στις αίθουσες μια από τις μεγαλύτερες επιτυχίες που κατέγραψε ποτέ η ιστορία του κινηματογράφου. Ο λόγος για το περίφημο 2001: A Space Odyssey, του σκηνοθέτη Stanley Kubrick, με σενάριο βασισμένο στη νουβέλα του Arthur C. Clarke με τίτλο The Sentinel. Πρόκειται για έναν φιλοσοφικών διαστάσεων στοχασμό επάνω στην ύπαρξη και εξέλιξη του ανθρωπίνου είδους μέσα στο χρόνο, επάνω στην τεχνολογία, στην τεχνητή νοημοσύνη με τα πλεονεκτήματα και τους κινδύνους που αυτή επιφέρει, επάνω στη ζωή και στον θάνατο, τέλος, επάνω στο ενδεχόμενο ύπαρξης εξωγήινης ζωής. Η ανθρώπινη άβυσσος, έτσι όπως παρουσιάζεται στο έργο, φαντάζει εξίσου πολύπλοκη και αινιγματική με την αντίστοιχη συμπαντική. Οι διάφοροι πολιτισμοί υπάγονται στο τρίπτυχο-τετράπτυχο του βιολογικού κύκλου (γέννηση, εξέλιξη-άνθιση, παρακμή-θάνατος και εκ νέου γέννηση). Η δε ανθρώπινη νοημοσύνη υποσκελίζεται από τη δική της επινόηση, την τεχνητή νοημοσύνη. Ο άνθρωπος πληρώνει, με τον τρόπο αυτό, το τίμημα της υπέρμετρης αλαζονείας του: η αρχαία ελληνική ύβρις σε εποχή προηγμένης τεχνολογίας. Για πολλούς, η χρονική γειτνίαση της προβολής της συγκεκριμένης κινηματογραφικής ταινίας με την κατάκτηση της Σελήνης, ερμηνεύτηκε ως ψυχολογική προπαρασκευή του ευρέως κοινού ενόψει του κοσμογονικού γεγονότος, που το τελευταίο έμελλε σύντομα να βιώσει.⁵

2001: A Space Odyssey – Trailer [1968] HD

Οι καταβολές της αποστολής Απόλλων 11

Οι καταβολές της αποστολής Απόλλων 11 ανέρχονται στη δημόσια δήλωση του προέδρου John F. Kennedy στις 25 Μαΐου 1961, σύμφωνα με την οποία οι ΗΠΑ θα ήταν σε θέση να πραγματοποιήσουν, έως το τέλος της ίδιας δεκαετίας, μία επανδρωμένη πτήση στη Σελήνη, με ασφαλή επάνοδο του πληρώματος στη Γη. Ωστόσο, τίποτα δεν προεξοφλούσε πως η δημόσια αυτή δέσμευση πληρούσε τις προϋποθέσεις προκειμένου να μπορέσει να μετουσιωθεί σε πράξη. Η δήλωση είχε γίνει εν είδει ενίσχυσης του κύρους και τόνωσης του ηθικού, στο πλαίσιο ενός ψυχροπολεμικού ανταγωνισμού εντυπώσεων, όπου οι ΗΠΑ βρίσκονταν συνεχώς σε ελάσσονα μοίρα. Οι Σοβιετικοί είχαν πιστωθεί έως τότε τις πιο σημαντικές επιτυχίες: αποστολή του πρώτου τεχνητού δορυφόρου Sputnik 1 τον Οκτώβριο του 1957 και την πρώτη περιστροφή της Γης από τον κοσμοναύτη Yuri Gagarin στις 12 Απριλίου 1961, έναν, μόλις, μήνα πριν από τη δημόσια δέσμευση του Kennedy. Βέβαια, η σχεδίαση από τον Γερμανό αστροφυσικό Wernher von Braun  του πυραύλου Saturn V (Κρόνος 5), επιφορτισμένου με την εκτόξευση του διαστημοπλοίου, είχε ξεκινήσει από το 1959, προτού καν ο πρόεδρος των ΗΠΑ εξαγγείλει το φιλόδοξο πρόγραμμά του για την κατάκτηση της Σελήνης. Όμως, ο δρόμος ήταν ακόμα μακρύς και το μέλλον αβέβαιο.⁶

Τον Μάϊο του 1961, οι Αμερικανοί έστειλαν τον πρώτο δικό τους αστροναύτη στο Διάστημα (Alan Shepard) με μία πτήση διάρκειας 15, μόλις, λεπτών της ώρας. Οι Σοβιετικοί απάντησαν τον Ιούνιο του 1963 με την πρώτη γυναίκα κοσμοναύτη (Valentina Tereshkova). Στις 18 Μαρτίου του 1965, η ΕΣΣΔ απέκτησε ένα επιπρόσθετο σημαντικό προβάδισμα. Εκείνο του πρώτου περιπάτου στο Διάστημα, έξω από το διαστημόπλοιο (Alexeï Leonov). Ανάμεσα στα έτη 1961 και 1966, οι ΗΠΑ είχαν ενεργοποιήσει το πρόγραμμα Gemini (Δίδυμοι), με πλήρωμα δύο ατόμων σε κάθε αποστολή. Επρόκειτο για μια σειρά πτήσεων εντός της περιγήινης τροχιάς (low Earth orbit – LEO) με ανώτατο ύψος τα 2.000 χιλιόμετρα. Η επιτάχυνση σε αυτό το ύψος είναι μεγαλύτερη εξαιτίας της μειωμένης έλξης. Παράλληλα, το πρόγραμμα Gemini προσέφερε πολύτιμη τεχνογνωσία σε θέματα μακροχρόνιας παραμονής στο Διάστημα κάτω από συνθήκες έλλειψης βαρύτητας. Μόνο μέσα στη διετία 1965-1966, οι Αμερικανοί εκτόξευσαν δέκα Geminis, αποδεικνύοντας πως είχαν επιδοθεί σε μια συστηματική προσπάθεια υποδομής στην όλη πορεία προς την κατάκτηση της Σελήνης.⁷

Το πρόγραμμα Απόλλων ήταν το τρίτο επανδρωμένο διαστημικό πρόγραμμα της NΑSA (National Aeronautics and Space Administration – Εθνική Υπηρεσία Αεροναυπηγικής και Διαστήματος) έπειτα από τα προγράμματα Mercury και Gemini. Σκοπός του ήταν η επανδρωμένη εξερεύνηση της Σελήνης. Πρόκειται για το πρώτο (και μοναδικό μέχρι στιγμής) πρόγραμμα, το οποίο  έστειλε αστροναύτες πέρα από την περιγήινη τροχιά. Γενικότερα, το πρόγραμμα πέτυχε σημαντικές πρωτιές στην εξερεύνηση του Διαστήματος.  Η πρόοδος που επιτελέσθηκε σε διάστημα μικρότερο μιας δεκαετίας (έως την τελευταία αποστολή του Απόλλων 17 τον Δεκέμβριο του 1972), είναι ενδεικτική της ιλιγγιώδους εξέλιξης της αστροναυτικής κατά τη συγκεκριμένη εκείνη χρονική περίοδο. Χάρη στο πρόγραμμα Απόλλων επήλθε πραγματική επανάσταση στην υλικοτεχνική υποδομή για την εξερεύνηση του Διαστήματος καθώς και σε πληθώρα τεχνολογικών και επιστημονικών επιμέρους κλάδων, όπως η πυραυλική, οι τηλεπικοινωνίες, η πληροφορική και τα ηλεκτρονικά συστήματα. Συνολικά 12 αστροναύτες περπάτησαν στην επιφάνεια της Σελήνης. Στο πρόγραμμα υπήρχε πρόβλεψη και υλικό για αποστολές επιπρόσθετων επανδρωμένων διαστημοπλοίων, οι οποίες, όμως, ακυρώθηκαν λόγω οικονομικών περικοπών. Το επιπλέον υλικό αξιοποιήθηκε στα πλαίσια του Apollo Applications Program για τη δημιουργία και υποστήριξη του πρώτου αμερικανικού διαστημικού σταθμού Skylab.⁸

Όλα ξεκίνησαν, ωστόσο, με μία τραγωδία, που λίγο έλλειψε να στοιχειώσει το πρόγραμμα ολάκερο. Στις 27 Ιανουαρίου 1967, το τριμελές πλήρωμα του Απόλλων 1 κάηκε ζωντανό μέσα στον θάλαμο του πιλοτηρίου, από ανεξέλεγκτη πυρκαγιά, που ξέσπασε στο πλαίσιο δοκιμών ενόψει της προγραμματισμένης για τις 21 Φεβρουαρίου του ιδίου έτους εκτόξευσης.⁹ Μία δεύτερη τραγωδία αποφεύχθηκε in extremis τον Απρίλιο του 1970, όταν, ύστερα από μηχανική βλάβη, το πλήρωμα του Απόλλων 13 επανήλθε με δυσκολία στη Γη, δίχως να έχει καταφέρει να εκπληρώσει τον στόχο της αποστολής, που ήταν η προσελήνωση.¹⁰ Στο μεταξύ, η ΕΣΣΔ είχε θρηνήσει δύο δικά της θύματα, στην προσπάθεια για την κατάκτηση του Διαστήματος. Στις 24 Απριλίου 1967, το διαστημόπλοιο Soyuz 1 συνετρίβη κατά την επιστροφή του στη Γη. Αιτία του δυστυχήματος ήταν τα επιβραδυντικά αλεξίπτωτα, τα οποία δεν λειτούργησαν. Ο κοσμοναύτης Vladimir Komarov βρήκε ακαριαίο θάνατο. Στις 27 Μαρτίου 1968, ο Yuri Gagarin, ο πρώτος κοσμοναύτης που είχε σταλεί στο διάστημα, έχασε τη ζωή του σε κοινό αεροπορικό δυστύχημα. Πραγματική ειρωνία της τύχης…¹¹

Η πρώτη επανδρωμένη πτήση του προγράμματος Απόλλων, η οποία εισήλθε σε τροχιά γύρω από τη Σελήνη ήταν η υπ’ αριθμόν 8, τον Δεκέμβριο του 1968. Πέντε μήνες αργότερα, η πτήση υπ’ αριθμόν 10 συνιστούσε γενική δοκιμή. Εφαρμόστηκε ολόκληρη η διαδικασία της αποστολής, πλην εκείνης της τελικής προσελήνωσης. Το διαστημόπλοιο μπήκε σε τροχιά γύρω από την Σελήνη, η σεληνάκατος αποχωρίστηκε από τον κυρίως θάλαμο και έφτασε σε απόσταση 15 χλμ. από την σεληνιακή επιφάνεια. Όλα ήταν πλέον έτοιμα για το τολμηρό εγχείρημα.¹²

Η κατάκτηση της Σελήνης

Η επιλογή του πληρώματος για το πρώτο ταξίδι του ανθρώπου στη Σελήνη υπήρξε, ουσιαστικά, τυχαία. Το πλήρωμα του κάθε Απόλλων είχε καθοριστεί από το 1967 και το ποιά αποστολή θα ήταν η πρώτη που θα πραγματοποιούσε προσελήνωση εξηρτάτο απόλυτα από την πορεία των δοκιμών. Σχεδόν μέχρι τέλους δεν υπήρχε καμία βεβαιότητα για το εάν το εγχείρημα θα αναλάμβανε το Απόλλων 11 ή το αμέσως επόμενο στη σειρά. Τελικά, αποφασίστηκε ότι με τις εννέα πτήσεις επανδρωμένων και μη διαστημοπλοίων, που ακολούθησαν την καταστροφή του Απόλλων 1, δεν απέμενε πλέον τίποτα πέραν από την ίδια την προσελήνωση. Ο κλήρος είχε πέσει στο Απόλλων 11 και το τριμελές πλήρωμά του.

Το σύμπλεγμα, το οποίο εκτοξεύτηκε στις 16 Ιουλίου 1969 από το ακρωτήριο Kennedy (σήμερα Canaveral) της Φλόριντα, απάρτιζαν δύο μέρη: 1) Ο πύραυλος Κρόνος 5, ύψους 111 μέτρων (όσο ένας ουρανοξύστης τριάντα και πλέον ορόφων), βάρους οκτώ χιλιάδων τόννων και μεγίστης ισχύος 32 χιλιάδων τόννων. Ο συγκεκριμένος πύραυλος αποδείχθηκε όχι μόνο αποτελεσματικός, αλλά και απόλυτα αξιόπιστος, πραγματοποιώντας το σύνολο των αποστολών του χωρίς να παρουσιάσει το παραμικρό πρόβλημα. 2) Το διαστημικό σκάφος Απόλλων αποτελούμενο από τρία μέρη: α) ένα όχημα διακυβέρνησης (Command Module – CM) με θάλαμο για τους τρεις αστροναύτες, το μόνο μέρος που επέστρεψε στη Γη, β) ένα σκάφος υποστήριξης (Service Module – SM), το οποίο εφοδίαζε το όχημα διακυβέρνησης με πρόωση, ηλεκτρική ενέργεια, οξυγόνο και νερό, και γ) τη σεληνάκατο (Lunar Module – LM), που είχε δύο επίπεδα -ένα χαμηλότερο για την προσελήνωση και ένα υπερκείμενο, προορισμένο να θέσει τους αστροναύτες πίσω σε σεληνιακή τροχιά. Για το όχημα διακυβέρνησης επιλέχθηκε το όνομα Columbia, το οποίο παρέπεμπε ευθέως στο Columbiad, το γιγάντιο πυροβόλο, μέσω του οποίου εκτοξεύτηκε το 1865, με βάση το μυθιστόρημα του Jules Verne επίσης από την Φλόριντα (!), το διαστημόπλοιο με προορισμό τη Σελήνη. Το κωνικό όχημα διακυβέρνησης αποτελούσε την κορωνίδα μίας σύντομης αλλά δραματικής εξελικτικής διαδικασίας, καθώς έπειτα από το δυστύχημα του Απόλλων 1, η NASA πραγματοποίησε 1.800 και πλέον τροποποιήσεις στον αρχικό σχεδιασμό, με αποκλειστικό σκοπό να αυξήσει την ασφάλειά του. Πίσω από το όχημα διακυβέρνησης βρισκόταν το κυλινδρικό όχημα που περιείχε τον κύριο κινητήρα, τους σταυροειδείς κινητήρες ελιγμών και τα καύσιμά τους.¹³

Όσο για τη σεληνάκατο, το όχημα με το οποίο θα γινόταν η προσελήνωση, επρόκειτο για ένα πραγματικό τεχνολογικό επίτευγμα.  Το κυρίως διαστημόπλοιο θα έμπαινε σε τροχιά γύρω από τη Σελήνη, από όπου θα απελευθερωνόταν το όχημα προσελήνωσης, μια “λάντζα” του Διαστήματος που θα έφτανε στην επιφάνεια με το πλήρωμα, θα επέστρεφε στο διαστημόπλοιο και στη συνέχεια θα παρέμενε στο Διάστημα. Πέραν πάσης αμφιβολίας επρόκειτο για την οικονομικότερη λύση, καθώς μείωνε δραστικά τον συνολικό όγκο του διαστημοπλοίου, άρα και τις ανάγκες του σε καύσιμα.Το όχημα προσελήνωσης Eagle (Αετός) θα ήταν έτσι και το πρώτο γνήσιο διαστημόπλοιο, ένα όχημα ολοσχερώς απαλλαγμένο από τους αεροδυναμικούς περιορισμούς της διέλευσης από την ατμόσφαιρα της Γης. Η σεληνάκατος δεν έμοιαζε με κανένα άλλο ιπτάμενο όχημα. Για την ακρίβεια θύμιζε έντονα έντομο. Μοναδικός περιορισμός ήταν το βάρος, καθώς, σύμφωνα με τους υπολογισμούς της NASA, κάθε τόννος βάρους απαιτούσε για την εκτόξευσή του τρεις τόννους καυσίμων. Έτσι το περίβλημά του λειάνθηκε με ειδικά οξέα για να φθάσει τελικά να έχει το πάχος πιστωτικής κάρτας. Στην επιφάνειά του συνδέθηκε με ειδικούς γυάλινους συνδετήρες ένα δεύτερο ειδικό στρώμα συνθετικού μονωτικού και εξωτερικά το τελικό αλουμινένιο κέλυφος, που προστάτευε όχημα και πλήρωμα από τους μικρομετεωρίτες. Τα δύο αυτά εξωτερικά στρώματα είχαν συνολικό πάχος μερικών χιλιοστών του εκατοστομέτρου. Η σεληνάκατος περιλάμβανε, στην ουσία, δύο τμήματα. Το κύριο σκάφος, το οποίο αποτελούσε τον θαλαμίσκο του πληρώματος και έφερε τον κινητήρα ανόδου, και τη βάση, που έφερε τον κινητήρα καθόδου και τα τέσσερα πόδια της. Με την ολοκλήρωση της αποστολής επάνω στην επιφάνεια της Σελήνης, η βάση μετατρεπόταν ουσιαστικά σε εξέδρα εκτόξευσης του θαλαμίσκου για το σύντομο ταξίδι του μέχρι το όχημα διακυβέρνησης, που θα μετέφερε το πλήρωμα πίσω στη Γη, κατά την τελευταία φάση της αποστολής.¹⁴

Τον Νοέμβριο του 1967, η NASA ανακοίνωσε τη σύνθεση του πληρώματος. Αρχηγός της αποστολής θα αναλάμβανε ο Neil Armstrong. O Jim Lovell θα ήταν ο κυβερνήτης του οχήματος διακυβέρνησης και ο Buzz Aldrin ο κυβερνήτης της σεληνακάτου. Οι δύο τελευταίοι είχαν επανδρώσει στο παρελθόν το διαστημόπλοιο Gemini 12 και γνωρίζονταν καλά. Οι Armstrong, Lovell και Aldrin είχαν οριστεί ως αναπληρωματικό πλήρωμα του Απόλλων 8. Με αυτή την ιδιότητα, ο Lovell αντικατέστησε τότε το τακτικό μέλος, Michael Collins, εξαιτίας ενός αναπάντεχου προβλήματος υγείας. Κατόπιν τούτου και σύμφωνα με το σύστημα κυκλικής εναλλαγής, το οποίο είχε υιοθετήσει η NASA, ο Collins αναγορεύτηκε σε τακτικό μέλος του πληρώματος της αποστολής Απόλλων 11, έχοντας ως αντικαταστάτη πλέον τον Lovell. Η ατυχία του Jim Lovell συνεχίστηκε. Έχοντας οριστεί αρχηγός της αποστολής  Απόλλων 13, επέστρεψε στη Γη δίχως να έχει εκπληρώσει τον αντικειμενικό του στόχο, έπειτα από μια δραματική πτήση, που λίγο έλλειψε να μετατραπεί σε τραγωδία. Έτσι, υπήρξε ο μοναδικός αστροναύτης, ο οποίος εισήλθε δύο φορές σε σεληνιακή τροχιά (Απόλλων 8 και Απόλλων 13), αλλά που δεν κατάφερε, τελικά, να πατήσει επάνω στην επιφάνεια της Σελήνης.¹⁵

Η εκτόξευση πραγματοποιήθηκε στις 9:32 π.μ. (τοπική ώρα) της 16ης Ιουλίου 1969. Μέσα στο όχημα διακυβέρνησης Columbia η αίσθηση της κίνησης ήταν αρχικά ανεπαίσθητη, ενώ η θέα από τις θυρίδες του μηδαμινή λόγω του ικριώματος του πυραύλου διάσωσης που, σε περίπτωση βλάβης του πυραύλου-φορέα, θα αποσπούσε το θαλαμίσκο σώζοντας τη ζωή του πληρώματος. Σε ύψος 100 χιλιομέτρων, όταν ήταν πλέον άχρηστος, ο πύραυλος διάσωσης αποσπάστηκε. Οι δύο επόμενες ώρες κύλησαν με το πλήρωμα να ελέγχει προσεκτικά όλα τα συστήματα του διαστημοπλοίου. Στη συνέχεια, ο τρίτος όροφος του Saturn V πυροδοτήθηκε για τελευταία φορά για να σπρώξει το Απόλλων 11 προς τον στόχο του, το δυτικό άκρο της Θάλασσας της Ηρεμίας, που μόλις διακρινόταν, λίγο πιο δεξιά από το κέντρο της Σελήνης. Λίγο αργότερα, το πλήρωμα απέσπασε το όχημα διακυβέρνησης από τον πύραυλο, το περιέστρεψε και το συνέδεσε με τη σεληνάκατο. Στη συνέχεια το συγκρότημα άρχισε τον διάπλου του σκοτεινού κενού που χωρίζει τη Γη από τον δορυφόρο της, περιστρεφόμενο αργά γύρω από τον άξονά του ώστε να μοιράζεται ισομερώς η ηλιακή θερμότητα επάνω στην επιφάνειά του.¹⁶

Στις 17:21:50 UTC της 19ης Ιουλίου, το διαστημόπλοιο πέρασε στην αθέατη πλευρά της Σελήνης με αποτέλεσμα να διακοπούν οι επικοινωνίες με το κέντρο ελέγχου της NASA στο Χιούστον του Τέξας. Ήταν η στιγμή που ενεργοποιήθηκε το σύστημα πρόωσης, προκειμένου να εισέλθει σε σεληνιακή τροχιά. Στη διάρκεια των επομένων περιστροφών γύρω από τον δορυφόρο της Γης, οι αστροναύτες είχαν κατ’ επανάληψη οπτική επαφή με το σημείο της επικείμενης προσελήνωσης. Η Θάλασσα της Ηρεμίας (Mare Tranquilitatis), 19 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά του κρατήρα Sabine D, είχε συγκεντρώσει την προτίμηση της NASA, ως σημείο για την προσελήνωση, εξαιτίας του επίπεδου εδάφους και της λείας επιφάνειας. Χάρη στα δύο παραπάνω χαρακτηριστικά, εθεωρείτο ασφαλής περιοχή, τόσο για μια ομαλή προσελήνωση, όσο και για μια απρόσκοπτη δραστηριότητα των δύο αστροναυτών έξω από τη σεληνάκατο, κυρίως σε επίπεδο συλλογής δειγμάτων.¹⁷ Κατά τη διάρκεια της δέκατης περιστροφής τους στην τροχιά της Σελήνης, οι Armstrong και Aldrin εγκατέλειψαν το Columbia και επιβιβάστηκαν στο Eagle. Δύο ακόμα περιστροφές πέρασαν πρoτού οι αστροναύτες αποσυνδέσουν τα δύο οχήματα και πυροδοτήσουν τους κινητήρες του Eagle για την κάθοδο στα 16.000 μέτρα. Στο ύψος αυτό ο κινητήρας πυροδοτήθηκε εκ νέου και, σύμφωνα με το πρόγραμμα, θα παρέμενε σε λειτουργία μέχρι την προσελήνωση. Δευτερόλεπτα αργότερα, μία προειδοποιητική λυχνία άρχισε να αναβοσβήνει στον πίνακα ελέγχου της σεληνακάτου: “Επικείμενη υπερφόρτιση του υπολογιστή“. Το κέντρο ελέγχου αποφάσισε τη συνέχιση της καθόδου. Τα προβλήματα, ωστόσο, δεν σταμάτησαν. Ενώ το Eagle πετούσε μόλις 60 μέτρα από την επιφάνεια της Σελήνης, ο Armstrong αντιλήφθηκε ότι ο υπολογιστής το οδηγούσε προς ένα σημείο γεμάτο βράχους. Πέραν της πιθανότητας σοβαρής βλάβης του οχήματος από πρόσκρουση σε αυτούς, θα προέκυπτε και δεύτερο πρόβλημα: εάν δεν εφάπτετο με την επιφάνεια της Σελήνης σχεδόν απόλυτα κάθετα, η αποκόλληση θα ήταν αδύνατη και οι δύο αστροναύτες θα παρέμεναν για πάντα εκεί. Ο Armstrong ανέλαβε ο ίδιος τη διοίκηση, για να οδηγήσει το σκάφος σε ομαλό έδαφος. Τα καύσιμα, όμως, ήταν λιγοστά και δεν είχε παρά δύο μόνο λεπτά στη διάθεσή του. Τελικά, η άκατος προσεληνώθηκε ομαλά, αν και τα καύσιμα που απέμεναν δεν αρκούσαν παρά για λιγότερα από 30 δευτερόλεπτα επιπλέον πτήσης. Στο Χιούστον ακούστηκε καθαρά η φωνή του Armstrong: «Χιούστον, εδώ Βάση Ηρεμίας, το Eagle έχει προσεδαφιστεί» («Houston, Tranquility Base here. The Eagle has landed»). Στη Φλόριντα, η ώρα ήταν 16:18 (20:18:04 UTC) της 20ής Ιουλίου του 1969 όταν ο άνθρωπος κατέκτησε τη Σελήνη.¹⁸

Στις 02:51 UTC της Δευτέρας 21 Ιουλίου, ο Neil Armstrong άρχισε να κατεβαίνει με αργές κινήσεις τα εννέα σκαλιά, που χώριζαν την καταπακτή της σεληνακάτου από το έδαφος. Στις 2:56:15 UTC, πάτησε το πόδι του στη Σελήνη, λέγοντας: «Είναι ένα μικρό βήμα για τον άνθρωπο, ένα τεράστιο άλμα για την ανθρωπότητα» («That’s one small step for [a] man, one giant leap for mankind»).¹⁹ Τα λόγια αυτά σημάδεψαν για πάντα ένα κορυφαίο γεγονός στην Ιστορία της Ανθρωπότητας. Η πρώτη πράξη του Armstrong ήταν να συλλέξει δείγματα σεληνιακού βράχου και να τα αποθηκεύσει στη σεληνάκατο, για την περίπτωση που κάποια απροσδόκητη επιπλοκή επέβαλλε την ταχύτατη εγκατάλειψη της Σελήνης. Περί τα είκοσι λεπτά αργότερα, στην επιφάνεια πάτησε και ο Aldrin. Oι δύο αστροναύτες, αφού πειραματίστηκαν για λίγο με τη σεληνιακή βαρύτητα (ο Armstrong δήλωσε αργότερα πως η πραγματικότητα τού φάνηκε απλούστερη από την εκπαίδευση σε συνθήκες προσομοίωσης),  εγκατέστησαν την τηλεοπτική κάμερα που θα αναμετέδιδε κάθε κίνησή τους και που ήταν προορισμένη να παραμείνει για πάντα επιτόπου μετά την αναχώρησή τους, έχοντας προηγουμένως καταγράψει και μεταδώσει στη Γη την αποκόλληση της σεληνακάτου. Λίγο αργότερα, ακολούθησε τηλεφωνική σύνδεση με το οβάλ γραφείο, από όπου ο πρόεδρος Richard Nixon είχε σύντομη συνομιλία με τους δύο αστροναύτες, χαρακτηρίζοντας την κλήση ως το κορυφαίο ιστορικό τηλεφώνημα με προέλευση τον Λευκό Οίκο.²⁰

  Apollo 11 Astronauts Talk With Richard Nixon From the Surface of the Moon – AT&T Archives

Στην επιφάνεια της Σελήνης τοποθετήθηκαν μία σημαία των ΗΠΑ, ένας δίσκος από σιλικόνη με καταγεγραμμένα μηνύματα από 72 αρχηγούς κρατών και τον Πάπα, καθώς και τα παράσημα των  απωλειών στην έως τότε πορεία προς την κατάκτηση του Διαστήματος: Virgil Grissom, Edward White, Roger Chaffee (επρόκειτο για το τριμελές πλήρωμα του Απόλλων 1, που κάηκε μέσα στο διαστημόπλοιο κατά τη διάρκεια της εκπαίδευσης) και των Σοβιετικών Vladimir Komarov και  Yuri Gagarin.²¹ Από εκεί και πέρα, οι Armstrong και Aldrin επιδόθηκαν στο αμιγώς επιστημονικό μέρος του προγράμματος. Μεταξύ άλλων, συνέλλεξαν δείγματα εδάφους 21,55 κιλών και εγκατέστησαν συσκευές, που παρέμειναν επί τόπου ες αεί. Στα άγνωστα πετρώματα, τα οποία μετέφεραν στη Γη, δώθηκαν, αργότερα, ονομασίες όπως αρμαλκόλιθος (armalcolite) – από τα αρχικά των ονομάτων Arm-strong, Al-drin και Col-lins, πυροξφεροΐτης (pyroxferroite), τρανκουιλιτίτης  (tranquillityite) – από τη Θάλασσα της Ηρεμίας. Τα δύο πρώτα εντοπίστηκαν αργότερα και στη Γη, όχι όμως το τρίτο.²²

Στις 17:54 UTC, έπειτα από άνω των είκοσι ωρών συνολική παραμονή στην επιφάνεια της Σελήνης, η σεληνάκατος αποσεληνώθηκε με επιτυχία, εγκαινιάζοντας τη διαδικασία επανόδου στη Γη. Η όλη επιχείρηση αποκόλλησης ενείχε κινδύνους. Γι’ αυτό το λόγο, υπήρχε έτοιμο σενάριο καταστροφής. Συγκεκριμένα είχε συνταχθεί λόγος, τον οποίο θα εκφωνούσε από το εθνικό δίκτυο ο Richard Nixon, προβλεπόταν τέλεση ειδικής λειτουργίας υπέρ της ανάπαυσης των ψυχών των δύο αστροναυτών, τέλος, συλλυπητήριο τηλεφώνημα του προέδρου προς τις συζύγους των τελευταίων. Ευτυχώς, τα πάντα εξελίχθηκαν ομαλά και λίγο αργότερα, το Eagle επανασυνδέθηκε με το διαστημόπλοιο. Μόλις οι τρεις αστροναύτες έσμιξαν εκ νέου, η σεληνάκατος αποσυνδέθηκε, παρέμεινε σε σεληνιακή τροχιά και πολύ αργότερα, παρασυρόμενη από την βαρυτική έλξη της Σελήνης, συνετρίβη στην επιφάνεια της τελευταίας.²³

Την Πέμπτη 24 Ιουλίου 1969, στις 16:44 UTC, το Columbia προσθαλασσώθηκε στον Ειρηνικό Ωκεανό, σε μικρή απόσταση από το πλοίο περισυλλογής, το αεροπλανοφόρο USS Hornet, επί του οποίου επέβαινε ο πρόεδρος Nixon. Η αποστολή είχε ολοκληρωθεί και στεφθεί με απόλυτη επιτυχία. Διήρκεσε 8 ημέρες, 3 ώρες, 18 λεπτά και 35 δευτερόλεπτα. Οι 30 περιφορές του διαστημοπλοίου γύρω από τη Σελήνη κάλυψαν 59 ώρες, 33 λεπτά και 52 δευτερόλεπτα. Η παραμονή των δύο αστροναυτών 21 ώρες και 36 λεπτά, μεταξύ των οποίων 2 ώρες, 31 λεπτά και 40 δευτερόλεπτα περιπάτου επάνω στην επιφάνεια.

An Audience with Neil Armstrong (2011 interview)

Σύμφωνα με τη νομοθεσία “περί έκθεσης στον εξωγήινο χώρο” (Extra-Terrestrial Exposure Law), έπρεπε να ακολουθηθεί ένα συστηματικό πρωτόκολλο απολύμανσης, εξαιτίας του φόβου μεταφοράς στη Γη αγνώστων μικροβίων. Η διαδικασία ξεκίνησε εντός του θαλάμου του διαστημοπλοίου, με προσεκτικό καθαρισμό των στολών. Ακολούθησε ψεκασμός της εξωτερικής επιφάνειας της κάψουλας του διαστημοπλοίου με ειδικό μικροβιοκτόνο υγρό από τους δύτες-διασώστες, αμέσως έπειτα από την προθαλάσσωση και προτού εξέλθουν οι τρεις αστροναύτες από αυτή. Εν συνεχεία, το πλήρωμα μεταφέρθηκε με σωστική λέμβο και ελικόπτερο (απολυμάνθηκαν αμφότερα) στο αεροπλανοφόρο, όπου κλείστηκαν σε ειδικό θάλαμο απομόνωσης. Μόλις το USS Hornet έφτασε στον τελικό του προορισμό, την Χονολουλού, ο θάλαμος τοποθετήθηκε σε ειδικό αεροσκάφος και μεταφέρθηκε στο Κέντρο Ελέγχου της NASA, στο Χιούστον του Τέξας. Οι τρεις αστροναύτες και δύο γιατροί παρέμειναν σε έναν κάπως πιο ευρύχωρο θάλαμο καραντίνας επί τρεις εβδομάδες. Μόλις διαπιστώθηκε πως εξέλειπε κάθε κίνδυνος μικροβιακής μόλυνσης, εξήλθαν από τον θάλαμο στις 10 Αυγούστου.²⁴

Ο αντίκτυπος του γεγονότος υπήρξε πολυποίκιλος. Στις ΗΠΑ καταγράφηκαν 16.700 αιτήσεις ατόμων, που εκδήλωσαν την επιθυμία να επισκεφθούν το Διάστημα. Στην Ιταλία, έξι βαρυποινίτες απέδρασαν από τη φυλακή εκμεταλλευόμενοι την καθήλωση των δεσμοφυλάκων μπροστά από τους δέκτες της τηλεόρασης. Στην Κίνα, την πολυπληθέστερη χώρα του πλανήτη, η κατάκτηση της Σελήνης δεν ανακοινώθηκε καν! Για πρώτη φορά, οι Αμερικανοί υποσκέλισαν τους Σοβιετικούς στην κούρσα του Διαστήματος. Το πρόγραμμα Απόλλων ολοκληρώθηκε με άλλες πέντε επανδρωμένες αποστολές στη Σελήνη (δεν συμπεριλαμβάνεται η ατυχής περίπτωση του Απόλλων 13). Η τελευταία από αυτές, πραγματοποιήθηκε τον Δεκέμβριο του 1972.

Apollo Program: Tragedy and Triumph

Θεωρίες συνωμοσίας 

Η αποστολή του Απόλλων 11 λειτούργησε ως έναυσμα για την ύφανση θεωριών συνωμοσίας. Κοινό τόπο των θεωριών αυτών αποτελεί το επιχείρημα πως η αποστολή στη Σελήνη ουδέποτε πραγματοποιήθηκε και ότι τα πάντα κινηματογραφήθηκαν μέσα σε στούντιο για λόγους γοήτρου και μόνο.²⁵ Οι οπαδοί της παραπάνω άποψης στηρίζονται σε μια ολόκληρη σειρά στοιχείων, όπως η παντελής απουσία από τα πλάνα έναστρου ουρανού, η μη ύπαρξη κρατήρα ακριβώς κάτω από τη βάση της σεληνακάτου, ο κυματισμός της σημαίας (προφανώς εξαιτίας του συστήματος εξαερισμού του στούντιο), ο βηματισμός των αστροναυτών (προβολή σε αργή κίνηση, ενώ σε γρήγορη ο ίδιος πάντοτε βηματισμός δείχνει φυσιολογικός), πλάνα, που αποδεικνύουν την ύπαρξη επιπρόσθετου φωτισμού πέραν του μοναδικού υπάρχοντος στην επιφάνεια της Σελήνης (εκείνου του Ηλίου), αλλά και επιχειρήματα περισσότερο πειστικά, όπως η έκθεση σε ισχυρή ακτινοβολία εκτός της περιγήινης τροχιάς (η περίφημη ζώνη Van Allen), για την προστασία από την οποία δεν υφίστατο κατάλληλος εξοπλισμός.²⁶ Υποστηρίχθηκε ότι σκηνοθέτης των υποτιθέμενων λήψεων από την επιφάνεια της Σελήνης υπήρξε ο Stanley Kubrick, με πρόσφατη την εμπειρία του γυρίσματος, λίγo νωρίτερα, της υπερπαραγωγής 2001: A Space Odyssey.  Είναι γεγονός ότι ο Kubrick συνεργάστηκε με τη NASA με αφορμή την παραπάνω ταινία, όπως επίσης και πως πολλές από τις κινήσεις και εν γένει χειρισμούς εκ μέρους του πληρώματος του Απόλλων 11 παραπέμπουν ευθέως σε αυτή.²⁷

Το 1977 προβλήθηκε η κινηματογραφική ταινία Capricorn One. Πραγματεύεται μία διαστημική αποστολή στον Άρη, η οποία ματαιώνεται λίγα λεπτά πριν από την εκτόξευση. Οι μη μυημένοι, έως τότε, στην απάτη τρεις αστροναύτες, μεταφέρονται κρυφά και δια της βίας από τις Μυστικές Υπηρεσίες σε κινηματογραφικό στούντιο κάπου στην έρημο της Νεβάδας, από όπου υποκρίνονται πως συνεχίζουν κανονικά την αποστολή τους, εφαρμόζοντας όλα όσα είχαν αφομοιώσει κατά τη διάρκεια της εκπαίδευσης. Η θεματολογία, η οπτική απόδοση και ορισμένες σκηνές όπως η τηλεφωνική επικοινωνία με τον Λευκό Οίκο από την επιφάνεια του Άρη, ασφαλώς και ενέχουν συγκεκριμένους συμβολισμούς και υπονοούμενα.

Capricorn One – Trailer

Τον Φεβρουάριο του 2000 ξεκίνησε ένα νέος γύρος συζητήσεων, αμφισβητήσεων και αντιπαραθέσεων, έπειτα από την προβολή ενός ωριαίου ντοκιμαντέρ από το αμερικανικό τηλεοπτικό δίκτυο Fox TV με τίτλο: “Θεωρίες συνομωσίας: Προσεδαφιστήκαμε στο φεγγάρι;” Από το ίδιο δίκτυο είχε προβληθεί παλαιότερα η δημοφιλής σειρά The X-Files.

Σε όλα τα παραπάνω επιχειρήματα η NASA έχει απαντήσει, άλλοτε πειστικά και άλλοτε λιγότερο. Συγκεκριμένα:

• Η σημαία συγκρατείται ανοικτή από μια οριζόντια ράβδο και απλούστατα κινείται, όταν οι αστροναύτες την ξετυλίγουν και καθώς το κάθετο κοντάρι της στερεώνεται στο έδαφος. Το κοντάρι είναι πολύ ελαφρύ, από εύκαμπτο αλουμίνιο, και έτσι συνεχίζει να δονείται ακόμα και μετά την απομάκρυνση των αστροναυτών, δίνοντας την ψευδαίσθηση ότι η σημαία κυματίζει στον (ανύπαρκτο) αέρα.
•  Σχετικά με την απουσία κρατήρα, το έδαφος της Σελήνης είναι πολύ πιο σκληρό και η επιφάνεια στην οποία πραγματοποιήθηκε η κάθοδος ήταν βραχώδης με αποτέλεσμα να μην μείνουν εμφανή σημάδια της επιχείρησης στο σημείο αυτό.
•  Στη Σελήνη δεν είναι ο Ήλιος η μόνη πηγή φωτός αλλά και η ίδια η Σελήνη, που αντανακλά το φως του Ηλίου. Αυτός είναι ο λόγος που οι σκιές δεν είναι εντελώς σκοτεινές.
•  Η NASA ισχυρίζεται ότι ο σύντομος χρόνος που χρειάστηκε για να διασχίσει το Απόλλων 11 τη ζώνη Van Allen, σε συνδυασμό με την προστασία που προσέφερε το περίβλημα του διαστημοπλοίου, σημαίνει ότι η έκθεση των αστροναυτών στην ακτινοβολία ήταν πολύ μικρή.  
• Σχετικά με την απουσία έναστρου ουρανού, η προσελήνωση έλαβε χώρα κατά το σεληνιακό πρωινό, με τον Ήλιο να λάμπει έντονα. Απλώς οι τεχνικοί της NASA ρύθμισαν έτσι τον χρόνο στις κάμερες, ώστε ο χρόνος έκθεσης του φιλμ να είναι πολύ σύντομος προκειμένου να μην εισέλθει πολύ φως και θολώσει τις λεπτομέρειες της λήψης. Τα άστρα, αν και ήταν ορατά στα μάτια των αστροναυτών, δεν ήταν αρκετά λαμπερά για να αποτυπωθούν στις φωτογραφίες. 
• Τέλος, για τον βηματισμό των αστροναυτών, η NASA διαψεύδει τον ισχυρισμό υποστηρίζοντας πως το βίντεο δεν υπέστη επεξεργασία slow motion αλλά ήταν έτσι εξ αρχής.²⁸

Εν κατακλείδι, ας καταγραφεί ακόμα μία διαπίστωση, η οποία θα μπορούσε κάλλιστα να αποτελέσει έναυσμα για αμφισβήτηση: και οι έξι προσεληνώσεις συνέβησαν κατά τη διάρκεια της προεδρίας Νixon, σε μία έκρυθμη χρονική περίοδο, εξαιτίας της παράτασης του πολέμου του Βιετνάμ. Κανείς άλλος ηγέτης των ΗΠΑ ή κάποιας άλλης χώρας δεν κατάφερε να στείλει ανθρώπους στη Σελήνη, μέσα σε χρονικό διάστημα άνω του μισού αιώνα, που παρήλθε έκτοτε.

The Moon Landing Conspiracy: Unveiling the Truth | Moon Landing: World’s Greatest Hoax?

Ενδεικτική  Βιβλιογραφία

Σημειώσεις

1. Benoît Peeters, Le Monde d’ Hergé, Tournai, Casterman, 1990, σ. 96. ↩︎
2. Πέντε χρόνια αργότερα, το 1870, κυκλοφόρησε και δεύτερο μυθιστόρημα του Verne με τίτλο Γύρω από τη Σελήνη (Autour de la Lune). Για τη μεγαλοφυή διαίσθηση του συγγραφέα, η οποία προοιωνίζει με κάθε λεπτομέρεια την κατάκτηση του Διαστήματος στο δεύτερο ήμισυ του 20ού αιώνα, αλλά και για τις αναμενόμενες ανεπάρκειες και ανακολουθίες που δικαιολογημένα τον χαρακτηρίζουν βλ. τις μελέτες των Pierre Devaux, «Erreurs et fantaisies scientifiques:De la Terre à la Lune / Autour de la Lune», Sciences et Voyages, 766, 1934, σ. 5-7, Charles-Noël Martin, «Les 9 erreurs de Jules Verne ou les jeux de la mécanique céleste», Science et Vie, 618, 1969, σ. 54–59, 154, Pierre Bacchus, «Jules Verne et l’astronomie», Observations et Travaux (Société astronomique de France), 29, 1992, σ. 3–19, καθώς και τις επιστολές του Albert Badoureau προς τον Jules Verne στο Albert Badoureau, Le Titan Moderne. Notes et observations remises à Jules Verne pour la rédaction de son roman Sans dessus dessous. Actes Sud/Ville de Nantes, 2005, σ. 58-73. Ο αστρονόμος  Arthur S. Eddington, έχοντας προηγουμένως επισημάνει τις απιθανότητες σχετικά με το φαινόμενο της έλλειψης βαρύτητας που περικλείονται στο Γύρω από τη Σελήνη, δεν παραλείπτει να προσθέσει: «Είναι απαράδεκτο να ασκεί κανείς κριτική με περισσή σχολαστικότητα σε ένα τόσο γοητευτικό μυθιστόρημα» (Arthur S. Eddington, Report on the relativity. Theory of gravitation, London, Fleetway Press, Inc., 1918). ↩︎
3. Georges Méliès, Le Voyage dans la Lune. Scénario du film, Presses Électroniques de France, 2013, Jacques Malthête, Méliès. Images et illusions, Paris, Exporégie, 1996, Jacques Malthête -Michel Marie (επιμ.) Georges Méliès, l’illusionniste fin de siècle,  Actes du colloque de Cerisy-la-Salle d’août 1996, Paris, Presses de la Sorbonne Nouvelle, 1997, Laurent LeForestier (επιμ.), Méliès, carrefour des attractions, suivi de Correspondance de Georges Méliès (1904-1937), Colloque de Cerisy (2011), Presses Universitaires de Rennes, 2014. ↩︎
4. Patrick McGilligan, Fritz Lang. The nature of the beast, London Faber and Faber, 1997,  Rudolf Freund, «Frau im Mond», Günther Dahlke-Günter Karl (επιμ.), Deutsche Spielfilme von den Anfängen bis 1933. Ein Filmführer, 2η έκδοση, Berlin, Henschel-Verlag, 1993. ↩︎
5. Leonard F. Wheat, Kubrick’s 2001: A Triple Allegory, Lanham, MD, Scarecrow Press, 2000, Piers Bizony, 2001 Filming the Future, London, Sidgwick and Jackson, 2001, Michael Benson, Space Odyssey: Stanley Kubrick, Arthur C. Clarke, and the making of a masterpiece, New York, Simon & Schuster, 2018. ↩︎
6. John M. Logsdon, John F. Kennedy and the Race to the Moon, Basingstoke, Palgrave Macmillan, 2011, passim., John W. Jordan, «Kennedy’s Romantic Moon and Its Rhetorical Legacy for Space Exploration», Rhetoric and Public Affairs, 6 (2), 2003, σ. 209–231, John M. Logsdon, «John F. Kennedy’s Space Legacy and Its Lessons for Today», Issues in Science and Technology, 27 (3), 2011, σ. 29–34, Cornelius Ryan (επιμ.), Across the Space Frontier, New York, Viking Press, 1952 (συμπεριλαμβάνει συνεισφορές των Wernher von Braun, Heinz Haber, Willy Ley, Oscar Schachter και Fred L. Whipple. Εκείνη του von Braun, έκτασης 59 σελίδων, τιτλοφορείται «Prelude to Space Travel» και πραγματεύεται ζητήματα μηχανικής του Διαστήματος). ↩︎
7. David Scott-Alexei Leonov, Two Sides of the Moon: our story of the cold war race, New York, Thomas Dunne Books, 2004, Hugh Dryden, «Footprints on the Moon», National Geographic Magazine, 125 (3), 1964, σ. 357-401, David J.Shayler, Gemini, Springer-Verlag Telos, 2001, Barton C. Hacker-James M. Grimwood,  On the Shoulders of Titans: A History of Project Gemini, Scotts Valley, California, Create Space Independent Publishing Platform, 2013. Βλ. επίσης NASA (gov.), Project Gemini https://www.nasa.gov/gemini/ ↩︎
8. David Harland, Exploring the Moon: The Apollo Expeditions, London-New York, Springer, 1999, Charles R. Pellegrino, Joshua Stoff, Chariots for Apollo: The Untold Story Behind the Race to the Moon, New York, Avon Books, 1999, Robert C. Seamans Jr., Project Apollo: The Tough Decisions, Washington, D.C., 2005, Francis French – Colin Burgess, In the Shadow of the Moon: A Challenging Journey to Tranquility, 1965-1969, Lincoln, NE, University of Nebraska Press, 2007. ↩︎
9. Colin Burgess-Kate Doolan,”Countdown to Disaster”. Fallen Astronauts: Heroes Who Died Reaching For the Moon, Lincoln and London, University of  Nebraska Press, 2016, σ. 117-217, Ryan S. Walters, Apollo 1: The Tragedy That Put Us on the Moon, Washington, D.C, Regnery Publishing, 2021, passim. ↩︎
10. Jim Lovell-Jeffrey Kluger, Lost Moon: The Perilous Voyage of Apollo 13, Boston, Houghton Mifflin, 2000, passim., Richard W. Orloff, Apollo by the Numbers: A Statistical Reference, National Aeronautics and Space Administration, 2000, σ. 135-157, Henry S. F. Cooper Jr., Thirteen: The Apollo Mission that Failed, New York, Open Road Integrated Media, Inc., 2013. ↩︎
11. Rex Hall-David Shayler, The Rocket Men: Vostok & Voskhod: The first Soviet Manned Spaceflights, New York, Springer, 2001, Colin Burgess- Rex Hall, The First Soviet Cosmonaut Team: Their lives, legacy and historical impact, New York, Springer, 2008, Piers Bizony,-Jamie Doran, (1998). Starman, The Truth Behind the Legend of Yuri Gagarin, London, Bloomsbury Publishing PLC, 1998. ↩︎
12. Jeffrey Kluger, Apollo 8: The Thrilling Story of the First Mission to the Moon, New York, Henry Holt and Co., 2017, passim., Richard W. Orloff, οπ.π., σ. 31-50, 71-88. ↩︎
13. Michael Collins, Flying to the Moon: An Astronaut’s Story, New York, Square Fish, 1994, σ. 116, του ιδίου, Carrying the Fire: An Astronaut’s Journeys, New York, Cooper Square Press, 2001, σ. 334-335, Courtney G. Brooks-James M.Grimwood-Loyd S. Swenson Jr., Chariots for Apollo: A History of Manned Lunar Spacecraft, NASA History Series, Washington, D.C., Scientific and Technical Information Branch, NASA, 1979, σ. 331. ↩︎
14. James Meador, «Long-term orbit stability of the Apollo 11 “Eagle” Lunar Module Ascent Stage», Planetary and Space Science, 205, 2021, Article id. 105304 (13 σελίδες). ↩︎
15. James R. Hansen, First Man: The Life of Neil A. Armstrong, New York, Simon & Schuster, 2005, σ. 312-313, 338-339, 359, Michael Collins, Carryimg…οπ.π., σ. 288-289, 434-435, Richard W. Orloff, οπ.π., σ. 72, 90, Courtney G.Brooks-James M.Grimwood-Loyd S. Swenson Jr., οπ.π., σ. 261, 375. ↩︎
16. Charles D. Benson, William B. Faherty, Moonport: A History of Apollo Launch Facilities and Operations, Washington, D.C., NASA SP-4204, 1978, σ. 474,  Roger E. Bilstein, Stages to Saturn: A Technological History of the Apollo/Saturn Launch Vehicle, NASA History Series. NASA SP-4206, 1980, σ. 369-370, President Nixon’s Daily Diary,  July 16, 1969,  Richard Nixon Presidential Library, σ. 2, Richard W. Orloff, οπ.π., σ. 106, Michael Collins, Carryimg…οπ.π., σ. 364-374. ↩︎
17. David Harland, Exploring the Moon…οπ.π., σ. 19. ↩︎
18. Richard W. Orloff, οπ.π., σ. 106-107, 295, Cappellari, J.O. Jr., «Where on the Moon? An Apollo Systems Engineering Problem», Bell System Technical Journal, 51 (5), 1972, σ. 955-1126, Michael Collins-Edwin E. Aldrin Jr., «The Eagle Has landed» στο Edgar M. Cortright (Επιμ.), Apollo Expeditions to the Moon, Washington D.C., NASA, 1975, σ. 203-224,  Andrew Chaikin, A Man on the Moon: The Triumphant Story Of The Apollo Space Program, New York, Penguin Group, 1994, σ. 197-199, 204,  David A.Mindell, Digital Apollo: Human and Machine in Spaceflight, Cambridge, MΑ, MIT Press, 2008, σ. 226. ↩︎
19. Richard W. Orloff, οπ.π., σ. 108. ↩︎
20. Richard Nixon, Telephone Conversation With the Apollo 11 Astronauts on the Moon, Online by Gerhard Peters and John T. Woolley, The American Presidency Project https://www.presidency.ucsb.edu/node/239626. ↩︎
21. William Gardner, Before the Fall: An Inside View of the Pre-Watergate White House, London- New York, Routledge, 2017, σ. 143. ↩︎
22. University of Western Australia, «Moon-walk mineral discovered in Western Australia», Science Daily, January 17, 2010, https://www.sciencedaily.com/releases/2012/01/120115223636.htm ↩︎
23. Jim Mann, «The Story of a Tragedy That Was Not to Be», Los Angeles Times, July 7, 1999. William Safire, «Essay: Disaster Never Came», The New York Times, July 12, 1999, Elisabeth Howell, «If Apollo 11 Had Gone Terribly Wrong, Here’s What Nixon Would Have Told the Country», SPACE.com, July 19, 2019. ↩︎
24. Scott W. Carmichael, Moon Men Return: USS Hornet and the Recovery of the Apollo 11 Astronauts, Annapolis, Maryland, Naval Institute Press, 2010, passim., Richard S.Johnston-Lawrence F. Dietlein- Charles A. Berry (Επιμ.), Biometrical Results of Apollo, NASA-SP-368,  Washington, D.C, 1975, Extra-Terrestrial Exposure, 34 Federal Register 11975 (July 16, 1969). ↩︎
25. Philip C. Plait, Bad Astronomy: Misconceptions and Misuses Revealed, from Astrology to the Moon Landing “Hoax”,  New York, John Wiley & Sons, 2002, σ. 154-173, Bill Kaysing, We Never Went to the Moon: America’s Thirty Billion Dollar Swindle, Pomeroy, WA, Health Research Books, 2002, passim. ↩︎
26. Philip C. Plait, οπ.π., σ. 158-162, 167-172, Bill Kaysing, οπ.π., σ. 20-23, 75, David W. Woods, How Apollo Flew to the Moon, New York, Springer-Verlag, 2008, σ. 109, Guy P. Harrison, 50 popular beliefs that people think are true, Amherst, NY, Prometheus Books, 2012, σ. 97. ↩︎
27. Jon Austin, «Moon Landings “Fake”: What Stanley Kubrick’s family say about “hoax admission” video», Express, December 15, 2015. ↩︎
28. Did U.S. Astronauts Really Land on the Moon?, (Reissue June 1977), Washington, D.C., NASA, February 14, 2001. ↩︎